نقش پدافند غیر عامل در نیروگاه های برق کشور

مقاله کامل در مورد نقش پدافند غیر عامل در نیروگاه های برق کشور 80 صفحه word , pdf – از این مطلب میتوانید در پایان نامه و مقاله سمینار و … خود استفاده بنمایید.

چکیده:

از مباحثی که امروزه در طراحی و اجرای پروژه های عمرانی مورد توجه خاص قرار گرفته، بحث پدافند غیر عامل است، پدافند غیر عامل برای حفاظت پیشگیرانه تأسیسات حیاتی مورد استفاده قرار می گیرد. پس از ذکر تاریخچه ای از پدافند غیر عامل انواع تهدیدات و خطرات محتمل و روش‌های تعیین آسیب پذیری تأسیسات در اثر تهدیدات احتمالی را توضیح می دهد.

در پدافند غیر عامل، فریب افزارها (Dummy)  سازه ها و محصولاتی هستند که هنگام حمله بعنوان پدافندی گمراه کننده در برابر دشمن مورد استفاده قرارمی گیرند.  با پیشرفت تکنولوژیهای شناسایی، قابلیت های پدافندی غیرعامل نیز متناسب پیشرفت کرده و از مجموعه‌ای خنثی و بی تحرک خارج شده و از خود در برابر شناسه های دشمن عکس العمل حرکتی ـ حرارتی ـ صوتی ـ … نشان میدهند.  این مقاله با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای ـ  میدانی و تجربی نگاشته شده است .

مقدمه

تاریخ زندگی بشر همواره با موضوع جنگ همراه بوده است. این واقعیت به قدری تاثیرگذار بوده که به عنوان یک پدیده اجتماعی پذیرفته شده و جامعه شناسان بخشی از تحقیقات خود را پیرامون آن و تاثیراتی که بر زندگی انسان‌ها می گذارد اختصاص داده‌اند. در این راستا پدافند غیر عامل با توجه به خوی تجاوز گرایانه و زیاده طلبانه استکبار جهانی تبدیل به یک اصل مهم، حیاتی و بسیار تعیین شده گردیده است.

پدافند غیر عامل با مفهوم کلی دفاع در برابر تهاجم، بدون استفاده از سلاح و درگیر شدن مستقیم، سابقه ای بس طولانی در تاریخ بشری به قدمت خلقت انسان دارد. شکل‌گیری تمدن‌های اولیه در جهان، همواره به وقوع جنگ همراه بوده است، انسانها از طریق پناه گرفتن در غارها و ساخت جوشن و سپر و ایجاد برج و بارو و قلاح محکم و مرتفع و حفر خندق جهت حفظ جان و تامین گروهی با هدف پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن اقدام نموده‌اند. امجام اقدامات دفاع غیر عامل در جنگ‌های امروزی در جهت مقابله با تهاجمات دشمن و تقلیل خسارات ناشی از حملات زمینی، هوایی و دریایی مهاجم، موضوع بنیادی است که وسعت و گستره آن تمامی زیر ساخت‌های کلیدی، مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور نظیر: پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، بنادر، فروردگاه‌هات، مجتمع‌های بزرگ صنعتی، قرارگاه‌ها و مراکز عمده فرماندهی نظامی و هدایت و تصمیم گیری‌های سیاسی، مراکز اصلی مخابراتی و ارتباطی، پل‌های استراتژیک، صنایع نظامی، پایگاه‌های هوایی، سایت‌های موشکی، مراکز و ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی، انبارهای عمده مواد غذایی و داروئی، مراکز جمعیتی و قرارگاه‌های تاکتیکی، مقرهای عمده آمادی و پشتیبانی و … را در برمی‌گیرد.

تجارب حاصله از جنگ‌های گذشته به خصوص هشت سال دفاع مقدس، جنگ 43 روزه در سال 1991 متحدین علیه عراق (جنگ اول خلیج فارس)، جنگ 11 هفته ای سال 1999 ناتو علیه یوگسلاوی، جنگ 2003 آمریکا و انگلیس علیه عراق و جنگ 33 روزه اخیر اسرائیل علیه لبنان موید این نظر است که کشور مهاجم جهت در هم شکستن اراده ملت و توان سیاسی، اقتصادی و نظامی کشور مورد تهاجم با اتخاذ استراتژی انهدام مراکز ثقل (Enter of Gravity) توجه خود را صرف بمباران و انهدام مراکز حیاتی، حساس و مهم می‌نماید. از موارد مهمی که در این مقاله به آن پرداخته میشود مساله حمله به نیروگاه برق نکا مازندران توسط دولت بعثی عراق در جنگ تحمیلی  میباشد. و اهمیت تعمیم دادن این موضوع به دیگر نیروگاه های کشور در مقابله با تجاوزات بیگانگان  از اهداف پدافند غیر عامل نیروگاه های برق کشور میباشد.

نیروگاه نکا :

در آن زمان نیروگاه نکا یک نیروگاه حرارتی و گازی است که قادر به تولید 2000 مگاوات برق بوده و از این روی یکی از مهمترین و بزرگترین نیروگاه های تولید برق در خاورمیانه به شمار می رفت که طبق گزارشات اطلاعاتی بدست آمده ، برق تهران و سایر تاسیسات نظامی را تامین می نمود . این نیروگاه در دریای مازندران و در مختصات WGS84: 36° 39′ 3″ N, 53° 17′ 57″ E واقع شده بود .

گزارشات نهادهای اطلاعاتی : اطلاعات بدست آمده در مورد نیروگاه نکا توسط سازمان اطلاعات نظامی ارتش عراق ، از سوی کارشناسان نفتی و برقی عراق نیز مورد بررسی و اهمیت حیاتی و تاثیر مهم این نیروگاه بر روی چرخه تولید برق ایران مورد تائید قرار گرفت. از این روی فرمانی از فرماندهی کل ارتش عراق صادر و ضرورت انجام یک حمله هوائی و انهدام دیگ های بخار و توربین های تولید برق و در نتیجه تعطیلی نیروگاه مزبور برای زمانی هر چه طولانی تر مورد تاکید قرار گرفت . این امر نشان دهنده نیاز مبرم به اجرای دقیق پدافند غیر عامل در اینگونه مراکز حساس میباشد.

بیان مسئله:

در دولت جمهوری اسلامی پدافند غیرعامل به تمام اقداماتی که بدون استفاده از سلاح در تهدید نظامی باعث کاهش آسیب‌پذیری و پایداری کشور شود، اطلاق می‌شود. ما در پدافند غیرعامل در یک مفهوم جدی می‌خواهیم با کاهش آسیب‌پذیری و افزایش پایداری، کشور را از تغییر نظام سیاسی به وسیله دشمن حفظ کنیم. در این جهت چهار عنصر وجود دارد که باید آسیب‌پذیری‌شان در مقابل دشمن کاهش یابد. حکومت، دولت، مردم و بخش دفاع.

حکومت، یعنی اصل رابطه قدرت اداره و پاسخ‌گویی به نیازهای مردم و رابطه‌ای که بین مسئولان، رهبری دولت و اداره کنندگان جامعه با مردم وجود دارد. دولت، یعنی زیرساخت‌ها مانند بهداشت و درمان، انرژی، تغذیه، اطلاع‌رسانی، امنیت و … مردم، یعنی هدف دشمن و بخش دفاع هم که تعریف وظایف خود را دارد و در حیطه ما نیست.

سوالات پژوهش:

پدافند غیر عامل چیست؟  اهداف و عملکرد پدافند عامل را توضیح دهید؟  نقش پدافند غیر عامل در سازه‌های نظامی را بیان کنید؟

مبانی نظری پژوهش:

تصوری که ما از نوع جنگ‌ها در ذهن داریم مثل دفاع مقدس است. اما این جنگ برای حدود نوزده سال پیش است و در این مدت در دنیا تحولات زیادی در زمینه‌ی جنگ به وجود آمده که تاثیرات عمیقی را در فضای بین‌المللی گذاشته است. در واقع جنگ‌ها متفاوت شده‌اند. اکنون جنگ‌ها را به چهار نسل تقسیم می‌کنند. نسل سوم همان هشت سال دفاع مقدس ایران است که در حوزه نظامی صورت می‌گیرد و از سلاح و مهمات معمولی استفاده می‌شود، اما بعد از آن تحولاتی را شاهد هستیم، به‌طوری که آمریکا در حمله اول به عراق در سال 1992 از 85 درصد مهمات معمولی و 15 درصد مهمات هوشمند استفاده کرد و در جنگ عراق، در سال 2003، به 15 درصد مهمات معمولی و 85 درصد مهمات هوشمند تبدیل شد. اما در جنگ جدید و نسل چهارم 100 درصد از مهمات هوشمند و تخصصی استفاده می‌شود. بر اساس هر نوع کارکرد از نوعی بمب مخصوص استفاده می‌گردد.

پیش از این نوع جنگ‌ها، سه عنصر عملیات روانی، فعالیت‌های اطلاعاتی و تصرف سرزمین، شاخص پیروزی بود، اما در جنگ‌های جدید، آمریکایی‌ها از مفهومی با عنوان تعویض نظام سیاسی برای هدف جنگ استفاده می‌کنند، یعنی دیگر تصرف خاک هدف نیست و هدف نهایی تغییر نظام سیاسی است. بنابراین ابزار و لوازم جنگی با قدیم فرق کرده است.

لذا اول باید دشمن را کامل بشناسیم و بدانیم که چگونه می‌خواهد با ما برخورد کند و تاکتیک‌هایش چیست؟ توجه آمریکا در جنگ به حمله از راه دور و به اصطلاح دور ایستاست؛ به مانند جنگ 33 روزه لبنان و اسرائیل. دشمن در این تاکتیک از فواصل حمله می‌کند که ما نمی‌توانیم با آن مقابله مستقیم کنیم و بیشتر تهدیدات «هواپایه و دریا پایه» است و جنگ «زمین پایه» وجود نخواهد داشت. با توجه به این که آمریکا در اطراف، پایگاه و نیرو دارد امکان دسترسی به کل جغرافیا برایش مقدور است. با اهمیت به این موضوع جمهوری اسلامی ایران که یک نظام سیاسی وابسته به مردم است و اداره آن هم به عهده مردم است، وقتی هدف تغییر نظام باشد دشمن با بر هم زدن تعادل اداره مردم، به هدف خود نزدیک می‌شود و در این چارچوب به دنبال این است که زیرساخت‌ها و تاسیسات حیاتی و ضروری آن را از کار بیندازد و از تأثیر آن بر مردم و نارضایتی‌های به وجود آمده استفاده کند.

در این حالت جغرافیای جنگ و جغرافیای اداره مردم بر هم منطبق می‌شوند؛ یعنی در همان‌جا که مردم زندگی می‌کنند دشمن در حال نابود کردن زیرساخت‌ها است و ما هم باید دفاع کنیم و هم به مردم خدمت‌رسانی کنیم. برخی‌ها تحلیل می‌کنند «جنگ لبنان جنگ پل‌ها» بود زیرا اسرائیل تمام پل‌های کوچک و بزرگ لبنان را هدف قرار داد تا ارتباطات زمینی مختل شود.

پس در این جنگ هدف اول زیرساخت‌های اداره مردم و هدف نهایی ناممکن کردن اداره مردم است.

یک سرهنگ آمریکایی در مصاحبه‌ای از چگونگی حمله به ایران و تهران چنین گفته بود که با توجه به تجربیات مختلف در اطراف تهران مستقر می‌شوند و از طریق هواپیماها زیرساخت‌ها را می‌زنند و از طریق عناصر وابسته، در درون مردم نارضایتی به وجود می‌آورند، یعنی از دو طریق انهدام زیرساخت‌ها و عملیات روانی، مردم را می‌شورانند و آ‌ن‌‌ها را بادولت روبه‌رو می‌کنند. در رویارویی با این نوع تهدیدات باید از تمام امکانات و ظرفیت‌های دفاعی استفاده کنیم. این جنگ نامتقارن است، زیرا توان نظامی ما و آمریکا برابر نیست و اگر بخواهیم مقابل آن‌ها بایستیم باید از «دفاع غیرعامل» در کنار دفاع عامل استفاده و مفهوم دفاع یکپارچه را دنبال کنیم.

در واقع برای این اهداف باید چند کار انجام داد.یکی پدافند غیرعامل است که آسیب‌پذیری در مقابل تهدیدات را کاهش می‌دهد؛ دوم، مدیریت بحران ناشی از جنگ یعنی اداره کشور، استان، شهر، محله، دستگاه و سازمان است که این موضوع همان انطباق جغرافیایی جنگ و اداره مردم است و کار بسیار سختی محسوب می‌شود. به نظر ما راه‌حل این قضیه به طور منحصر استفاده از ظرفیت‌های بسیج است. بسیج در واقع مسئول غیرمستقیم اداره کشور در زمان جنگ است و نقش حیاتی خود را نشان می‌دهد. خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران جزو معدود کشورهایی است که بسیج سازماندهی شده دارد. برای اداره در سطح ملی با هماهنگی وزارت کشور و تایید ریاست جمهوری یک ساختار استانی به نام شورای پدافند غیرعامل استان تشکیل شده و مسئولیت این شورا در هر استان بر عهده‌ی استاندار است و در کنار آن سپاه و بسیج به عنوان معاون در امور پدافند غیرعامل قرار می‌گیرند. 8 کار گروه نیز برای هر شورا پیش‌بینی شده است. که بسیج با توجه به سازمان خود در همه‌ی آنها حضور دارد. کارگروه‌های تهدیدات، اطلاعات، مدیریت بحران، بهداشت، درمان و … تاکنون این شورا در چند استان تشکیل شده و در باقی استان‌ها در حال پیگیری می‌باشد، بنابراین اداره‌ی استان بر عهده استانداری است و او پاسخگو خواهد بود، اما بسیج در شهرها و دستگاه‌ها او را کمک خواهد کرد. کار دیگری که انجام داده‌ایم ابلاغ شورای پدافند غیرعامل در وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولت است که مسئولیت این شورا با وزیر مربوطه است و بسیج در آن به طور رسمی وظایفی را بر عهده دارد.

اولین کار این شورا تهدیدشناسی یا دشمن شناسی تخصصی است. تهدیدات در هر حوزه‌ای وجود دارد و باید به آن توجه کرد. در هر سازمانی گروهی باید آسیب‌ها و تهدیدات احتمالی را مورد شناسایی قرار دهد و این گروه باید از متخصصان باشند. دومین کار، مشارکت در شورای پدافند غیرعامل است، یعنی بسیج باید به میدان بیاید و مشارکت کند. سومین کار، مدیریت در شرایط بحران است، یعنی دستگاه و سازمان باید در شرایط جنگ اداره شود. آن چیزی که می‌تواند مردم را آرام کند، ارتباط رهبری با مردم از طریق صدا و سیما است و باید آسیب‌پذیری این سازمان در مسائل فنی کاهش یابد.

بخش‌ها و وزارتخانه‌های دیگر نیز باید این چنین آمادگی پیدا کنند و متخصصان بسیجی بتوانند جایگزین افرادی شوند و کار را ادامه دهند و این نیاز به دستور ندارد و بسیج خودجوش عمل می‌کند. فرهنگ‌سازی، آموزش و اطلاع‌رسانی چهارمین کاری است که باید انجام شود. البته بخش آموزش آحاد مردم بر عهده صدا و سیما، آموزش عالی، آموزش و پرورش و سازمان‌های مرتبط است.

کار بعدی هم کمک به برقراری امنیت و حفاظت اطلاعات است. این موضوع در سطح شهرها به‌طور ذاتی بر عهده نیروی انتظامی و دستگاه‌های مربوطه است و این مسئولیت در وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولت بر عهده حراست می‌باشد، اما بسیج باید کمک کند. یکی از مواردی که دشمن روی آن توجه ویژه‌ای دارد استفاده از ستون پنجم و افراد نفوذی است و بسیج باید هوشیار باشد و در صورت تخریب بخشی از ساختمان به سرعت کنترل را دست گرفته و از ورود افراد غیر به ساختمان جلوگیری کند.

مفهوم دیگری که ما در پدافند غیرعامل دنبال می‌کنیم «دفاع غیرنظامی» است. قبل از انقلاب یک سازمان با همین عنوان وجود داشت که بعد از انقلاب، در بسیج مستضعفین ادغام شد و نیروی مقاومت بسیج علاوه بر جذب، سازماندهی و به‌کارگیری نیروهای مردمی مسئولیت دفاع غیرنظامی را هم بر عهده گرفت.

ضرورت پدافند غیر عامل:

اولین باری که این مفاهیم تحت عنوان سیاست وارد برنامه‌های توسعه کشور شد، سیاست‌هایی بود که مقام معظم رهبری تحت عنوان سیاست‌های ابلاغی پیشگیری و مدیریت بحران در حوادث غیر مترقبه در سال 84 اعلام فرمودند. مروری بر این سیاست‌ها، نشان می‌‌دهد که بیش از 60 درصد از این سیاست‌ها مبتنی بر پیشگیری است. مواردی چون کاهش مخاطرات و شناسایی حوادث هم در این سیاست‌ها مطرح شده اند.

بیش از  100نوع حادثه طبیعی وجود دارد که تحت عنوان بحران‌های طبیعی شناخته می‌شوند، نوع دیگری از بحران ها با عنوان بحران‌های انسان ساز شناخته می‌شوند، که شامل انفجار، آتش سوزی و حوادث صنعتی هستند. دسته سومی از حوادث هم وجود دارد که گاهی در بحران‌های انسان و گاهی هم به صورت جداگانه مطرح می‌شوند. این دسته از بحران‌ها، جنگ ها و حوادث تروریستی هستند. این حوادث از لحاظ محتوی، نوع عملیات و اداره بحران تفاوت‌هایی را با هم دارند ولی اساس و فرآیند مدیریت آنها یکسان است. در واقع تفاوتی نمی‌کند شما با یک زلزله مواجه هستید و یا با یک حادثه صنعتی، آنچه متفاوت می‌شود، محتوی کار است. حدود بیست تفاوت‌ ماهوی در این زمینه وجود دارد اما خیلی در مدیریت تاثیر نمی‌گذارد.

به طور کلی کره زمین به سمت بلاخیزتر شدن و بحران خیزتر شدن می‌رود. افزایش جمعیت دنیا یکی از عوامل بحران خیز است و باعث افزایش مرگ و میر می‌شود. در ضمن اکثریت جمعیت دنیا در نقاطی زندگی می‌کنند که در معرض تهدید و به قولی حادثه خیز هستند، زندگی در کنار رودخانه‌ها و آب خود عاملی برای سیل و آب گرفتگی است. تکنولوژی و صنعت با سرعت در حال رشد و توسعه هستند. این‌ دو مساله ، به دلیل جابه‌جایی مواد خطرناک و دیگر عوارض مرتبط با تکنولوژی و صنعت، می‌توانند تهدیدهای جدیدی را بوجود آورند. گرم شدن زمین یکی از تهدیدات صنعت است و دلیل آن پدیده‌‌ی گلخانه‌ای ناشی از آلودگی های کارخانجات صنعتی و دیگر تولیدات تکنولوژیک است. با گرم شدن کره زمین یخهای قطبی آب می‌شوند و زمینه را برای بالا آمدن سطح دریاها، باران بیشتر و سیل و انواع طوفان ها و … فراهم می‌نماید. بحران‌های انسان ساز هم به دلیل قدرت طلبی قدرت‌های جهانی در حال افزایش است حضور آمریکا در عراق و افغانستان مثال مناسبی برای این مساله است.

جمهوری اسلامی ایران جزء 6 کشور اول دنیا و 4 کشور اول آسیا به لحاظ وقوع بلایای طبیعی است. بزرگترین گسل‌های دنیا در منطقه‌ای بین ایتالیا و چین قرار دارد که ایران نیز در این منطقه است. گسل‌های بزرگی در سراسر کشور وجود دارد که عاملی برای بحران محسوب می‌شوند. وجود رودخانه‌ها در کنار شهرها، عامل دیگری برای بلاخیزی است که باعث سیل می‌شود. خشکسالی هم یکی از دیگر از این بلایاست. سه بحران زلزله، سیل و خشکسالی بیش از 80 درصد بحران ها را در ایران تشکیل می‌‌دهند.

علل سیاسی هم مطرح است، کشور ایران به لحاظ ژئوپلتیک در نقطه‌ای از دنیا واقع شده که مستعد برخی مسائل سیاسی است. نفت خیز بودن خاورمیانه و جنگ انرژی در دنیا، باعث طمع ورزی به کشورمان است. از طرفی وقوع انقلاب اسلامی و سیاست‌های اصولی جمهوری اسلامی باعث شده تا تهدیداتی از جانب دشمنان علیه کشورمان مطرح شود ، این مسائل وهدف پدافند غیرعامل، ایمن سازی و کاهش آسیب‌‌پذیری زیرساخت‌های مورد نیاز مردم است تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید تا کشورمان از لحاظ بحران‌های انسان ساز و جنگی هم مستعد بحران باشد.

هر اقدامی است که به طور غیر مسلحانه بتواند آثار یک حمله نظامی و یا جنگ را کاهش دهد.چند بحث مهم در پدافند غیر عامل مطرح است؛ تهدیدشناسی مناسب یکی از مهمترین مباحث است. پدافند غیر عامل به دو بخش پدافند سخت و پدافند نرم تقسیم می‌شود. در پدافند سخت از اقدامات سخت افزاری مثل اقدامات مهندسی استفاده می‌نماییم. پدافند نرم شامل استفاده از تاکتیک‌هایی است که مشتمل بر برنامه‌ریزی و آماده سازی سیستم و سازمانهاست.

پدافند نرم در اکثر کشورهای مطرح، بحث مهم و اساسی به شمار می‌رود. پدافند نرم می‌گوید: باید بتوانیم مدیریت بحران اصولی و صحیحی را انجام دهیم. اگر پدافند سخت را که شامل پیشگیری، پیش بینی، کاهش مخاطرات و دیگر موارد است را به همراه پدافند نرم که مبتنی بر برنامه ریزی است را با مدیریت جامع بحران در کنار هم قرار دهیم، با این دیدگاه جامع می‌توان این گونه بیان کرد: پدافند غیر عامل، یک مدیریت جامع بحران در عرصه دفاع است. جنگ‌ها به انواع نسل‌های مختلفی تقسیم بندی شده‌اند. جنگ های نسل اول، دوم ، سوم مبتنی بر میدان جنگ و عرصه‌ نظامی است. اما در جنگ های نسل چهارم، شکل جنگ‌ها تغییر یافته‌اند.

اهمیت،ضرورت و اهداف پدافند غیرعامل در نیروگاه ها

با توجه به تغییر شکل، ماهیت، ابعاد و اندازه تهدیدات و حملات دشمن بر علیه منابع حیاتی به خصوص نیروگاه ها، سدها و تأسیسات  برق رسانی، سبب به وجود آمدن بحران شده و تأثیر فوق العاده ای بر حوزه دفاعی، غیردفاعی و اداره امور کشور می گذارد. هدف دشمن از انهدام زیرساخت های حیاتی، فلج کردن کشور و غیرقابل اداره کردن مردم، دستگا ه ها و سازمان ها می باشد، تا به واسطه آن بتواند به اهداف نهایی خود برسد.

برابر آمار سرشماری سال 1378، تعداد شهرهای کشور 600 و تعداد روستاهای آن 6500 روستا بوده است، پدافند هوائی مراکز حیاتی و حساس موجود کشور در شهرها صرفا با توپ ضد هوائی 23 میلیمتری، نیازمند 240000 قبضه توپ، یک میلیون و دویست هزار نفر نیروی انسانی (خدمه)، 30000 آتشبار و 750 گردان ویژ پدافند هوایی خواهد بود که امکان تامین، تشکیل، سازماندهی و پشتیبانی آن دور از دسترس می‌باشد. 

دفاع غیرعامل در واقع مجموعه تمهیدات ،اقدامات و طرح‌هایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتی‌المقدور بدون نیاز به نیروی انسانی به صورت خود اتکا صورت‌گیرد .چنین اقداماتی از یک سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب‌دیده را با کمترین هزینه فراهم می‌سازد. در حقیقت طرح‌های پدافند غیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا می‌گردند. با توجه به فرصتی که در زمان صلح جهت تهیه چنین طرح‌هایی فراهم می‌گردد،ضروری است این قبیل تمهیدات در متن طراحی‌ها لحاظ گردند. به‌کارگیری تمهیدات و ملاحظات پدافند غیرعامل علاوه برکاهش شدید هزینه‌ها، کارآیی دفاعی طرح‌ها، اهداف و پروژه‌ها را در زمان تهاجم دشمن بسیار افزایش خواهد داد. این امر  با عنایات مقام معظم رهبری ریاست کل قوای جمهوری اسلامی ایران اینگونه بیان میگردد ” پدافند غیرعامل مثل مصونیت سازی بدن انسان است. از درون ما را مصون می‌کند. معنایش این است که ولو دشمن تهاجمی هم بکند و زحمتی هم بکشد و ضرب و زوری هم بزند، اثری نخواهد کرد”.

با پیچیده تر شدن جنگ‌ها و بکارگیری تکنولوژی و فن‌آوری در جنگ‌های نوین، پدافند غیر عامل نیز چهره‌های متفاوتی را به خود گرفته است.امروزه مردم برای ادامه زندگی نیازمند خدمات متفاوتی هستندو احتیاج به محیط آرام و قابل سکونت درون شهرها دارند و بایستی ایمنی و آسایش کافی داشته باشند. درحال حاضر عمده‌ترین هدف پدافند غیرعامل، ایمن سازی و کاهش آسیب‌‌پذیری زیرساخت‌های مورد نیاز مردم است تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید. این‌گونه اقدامات مهم در اکثر کشورهای دنیایا انجام شده و یا در حال اقدام است. این اقدامات اگر به صورت یک برنامه ریزی و با طراحی در توسعه کشور(توسعه پایدار) نهادینه شود، خود‌به‌خود بسیاری از زیر ساخت‌هایی که ایجاد می‌شود، در ذات خود ایمنی خواهند داشت .برای اصلاح‌ زیرساخت‌های فعلی هم می‌توان با ارائه راهکارهایی مثل مهندسی مجدد، آنها را مستحکم کرد.

اهداف پدافند غیر عامل:

1- کاهش قابلیت‌ و توانایی سامانه‌های شناسایی، هدف یابی و دقت هدف‌گیری تسلیحات آفندی دشمن.

2- بالا بردن قابلیت‌ بقا، استمرار عملیات و فعالیت‌های حیاتی و خدمات رسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در شرایط وقوع تهدید، بحران و جنگ.

3- تقلیل آسیب پذیری و کاهش خسارت و صدمات تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در برابر تهدیدات و عملیات دشمن.

4- سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن.

5- صرفه جوئی در هزینه‌های تسلیحاتی و نیروی انسانی.

6- فریب و تحمیل هزینه بیشتر به دشمن و تقویت بازدارندگی.

7- افزایش آستانه مقاومت مردم و نیروی خودی در برابر تهاجمات دشمن.

8-حفظ روحیه و انسجام وحدت ملی و حفظ سرمایه‌های ملی کشور.

9- حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی و استقلال کشور.

تعاریف نظری مفاهیم:

پدافند : پدافند در مفهوم کلی، دفاع، خنثی کردن و یا کاهش تاثیرات در مقابل کلمه آفند به معنی هجوم و حمله بوده . پدافند به دو بخش تقسیم می‌شود 1- پدافند عامل -2پدافند غیرعامل تقسیم میگردد. پدافند در معنای لغوی مترادف با دفاع است، دفاع نیز بر دو قسم است دفاع عا مل و دفاع غیر عامل. دفاع عامل مبتنی بر فعالیت نیروهای مسلح و متکی بر تسلیحات و تجهیزات نظامی می‌باشد.

پدافند عامل: پدافند عامل عبارت از رویارویی و مقابله مستقیم و به کارگیری جنگ افزارهای مناسب و موجود توسط نیروههای نظامی به منظور دفع حمله و خنثی کردن اقدامات آفندی ,ودر واقع شامل عملیانی در برگیرنده حمله ، مقابله و دفاع نظامی با ابزارها و سلاحهای جنگی ، می‌باشد.

پدافند غیرعامل: پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌گردد که مستلزم به کارگیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش دادودر واقع صرفنظر از منشا تهدید متوجه حفاظت از اشیا و پدیدهای موجود می باشد، در واقع در کنار پدافند عامل، نوع دیگری از دفاع وجود دارد که به آن پدافند غیر عامل می‌گویند، تعریف این نوع پدافند در تمام دنیا یکسان است و به دفاعی گفته می‌شود که متکی به تجهیزات و تسلیحات نظامی نیست. پدافند غیر عامل مجموعه‌ای از برنامه‌ریزی‌ها، طراحی‌ها و اقدامات است که باعث کاهش آسیب پذیری در مقابل تهدیدات دشمن می‌شود، از این مفهوم تحت عنوان بازدارندگی نیز یاد می‌شود. سیاستهای اصلی پدافند غیر عامل مبتنی بر بقا و حفظ امنیت بوده و هدف کلی پدافند غیرعامل، ایمن سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساخت های مورد نیاز مردم است، تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نمایدودر واقع پدافند غیر عامل مربوط به دوران صلح است که خود باعث کاهش هزینه ها،جلوگیری از اتلاف وقت ، انرژی و بالا بردن ضریب امنیت در جامعه است. .

مفهوم دفاع غیرنظامی:در منابع لاتین عبارت «دفاع غیرنظامی» یا «دفاع شهری» برابر با عبارت civil Defence است. دفاع غیرنظامی «حفاظت از غیر نظامیان در شرایط جنگی»بوده و از این رو مشتمل بر بخشی از دفاع ملی است که در پی تمهیدات لازم به منظور کسب آمادگی کافی در برابر هرگونه حمله احتمالی یا باج خواهی از یک کشور ایجاد می‌گردد. طبق این تعریف، دفاع غیر نظامی باید «ایمنی جمعیت غیرنظامی کشور و ادامه حیات آنان (در زمان جنگ) را تضمین نماید».

 از این رو دفاع غیرنظامی به صورت سیستماتیک اهداف زیر را دنبال می‌نماید:

1-مجموعه تمهیدات دفاع عامل و غیرعامل برای افراد و تاسیسات غیرنظامی 

2-مجموعه فعالیت‌های که می‌توان با انجام آن از بروز و استمرار سوانحی که جان و مال مردم را تهدید می‌کند جلوگیری نمود و یا در صورت بروز، آثار ناشی از آن‌را کاهش داد 
3-کاهش خسارات مالی و صدمات جانی وارده بر غیرنظامیان در اثر حوادث طبیعی یا حوادث غیرطبیعی 

4- به حداقل رسانیدن آثار حاصل از حملات نظامی بر جمعیت غیرنظامی

5-مقابله فوری با شرایط اضطراری حاصل از حملات نظامی بر جمعیت غیرنظامی

6- بازیابی و برقراری تسهیلات و خدمات به آسیب دیدگان در نتیجه حملات نظامی بر جمعیت غیرنظامی

پدافند غیرعامل مجموعه ای از اقدامات غیرمسلحانه است که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها، تاسیسات، تجهیزات، سرمایه ها، اسناد و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن می گردد. هر چقدر درجه هشیاری مدیریت دفاعی برای بکارگیری پدافند عامل بالا باشد، باز هم دشمن سعی دارد درساعات نخست تهاجم با واردکردن ضربات سنگین به مراکز مهم دفاعی و مراکز حساس و حیاتی کشور آسیب برساند و برای این کار پرهزینه ترین ابزار را با قدرت آتش سنگین بکار میگر ید. معمولاً بعد از روزهای اول و تهاجم هوایی، جنگ زمینی آغاز می شود که طی آن زیرساخت های حساس و مهم کشور، با همان دقت اولیه ولی با گستردگی بیشتر مورد تهاجم هوا یی قرار می گیرد. در صورتیکه روحیه دفاعی ملت پس از چند هفته حفظ شود، در مرحله بعدی بمباران افراد غیر نظامی آغاز می شود که اکثرا بعنوان خطای نظامی وانمود می گردد. طی این مرحله از تهاجم ایجاب میکند که تمام ساختمانها در مقابل موج انفجار، ترکش و امکان فروپاشی مقاومت نسبی قابل قبولی داشته باشند و در بخش های مناسبی از آنها فضای امن قابل بهره برداری در دسترس باقی بماند.

 انواع تهدیدها

1-1- تهدیدها به دو دسته تهدیدهای طبیعی و انسانساز تقسیم می گردند

تهدیدهای طبیعی مانند سیل، زلزله و توفان مشمول مقررات این مبحث نمی گردند و در مباحث دیگربصورت مناسب پرداخته شده است.

تهدیدهای انسان ساز نیز به سه دسته تقسیم میگردد:

1- تهدیدهای نظامی

2- تهدیدهای امنیتی

3- تهدیدهای اتفاقی

تهدیدهای نظامی شامل تهاجم هوایی، زمینی و دریایی می باشد. تهدیدهای امنیتی نیز شامل خرابکاری،بمب گذاری و … می گردند. تهدیدات اتفاقی شامل آتش سوزی، انفجار مخازن سوخت و یا نشت مواد خطرناک می باشد.

1- تقسیم بندی انواع تهدیدات

انتحاری

اهداف دفاع درحمله انتحاری :

هدف این مقررات تعیین حداقل ضوابط و مقررات برای طرح و اجرای ساختمان ها در برابر تهدیدهای انسان ساز، خصوصاً تهاجم هوایی می باشد به طوری که با رعایت آن انتظار می‌رود:ساختمان های با درجه اهمیت یک (حیاتی) پس از انفجار قابلیت خدمت رسانی خود را حفظ کند.برای سایر ساختمان های با درجه اهمیت مختلف دیگر با در نظر گرفتن ملاحظات اقتصادی و اجتماعی ضمن کاهش تلفات، خسارت های سازه ای و غیر سازه ای به حداقل قابل قبولی برسد.

دامنه کاربرد

1- این مقررات شامل ساختمانهای جدید در دست طراحی می باشد و ساختمانهای موجود را در برنمی گیرد.

2- کاربرد این مبحث صرفاً جهت طراحی ساختمان در برابر بارهای انفجاری است. بدیهی است رعایت ضوابط شهرسازی نیز برای پدافند غیرعامل در صورت وجود قابل توصیه جدی می باشد.

3- انفجارهای هسته‌ای و حملات شیمیایی، میکروبی، برخورد مستقیم پرتابه ها و اغتشاشات الکترونیکی مشمول مقررات این مبحث نمی باشد.

4- دامنه کاربرد عمدتاً شامل ساختمانهای متعارف غیرنظامی است.

5- این مبحث در هنگام طرح و اجرای ساختمانهای بتن مسلح، فولادی و مصالح بنایی به کار می رود.

6- کاربرد این مبحث شامل سازه های خاص مانند سدها، آب بندها، سیلوها، مخازن، برجهای صنعتی، دودکشهای بلند، دکلها، ابنیه راهها، پالایشگاهها، نیروگاهها، اسکله ها، استحکامات نظامی و ابنیه مشابه آنها نمی باشد.

 جایگاه معماری، سازه و تاسیسات در پدافند غیرعامل

معماری

آرایش فضاهای ساختمانی و نحوه ارتباط آنها با اطراف می تواند امکانات ویژه ای را برای نجات جان افراد ایجاد نموده و باعث بهبود عملکرد سیستم و کاهش آسیب پذیری آن گردد. تعیین طرح هندسی بنا، موقعیت بازشوها، نحوه دسترسی ها و همچنین پیش بینی فضای امن به عنوان فضایی چند عملکردی برای هر ساختمان در زمان مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختما ن فصل اول: کلیات و تعاریف صلح و جنگ برعهده معمار می باشد. معمار باید با توجه به کاربری بنا و نیازهای آن فضاهایی را طراحی نماید که علاوه بر عملکرد پدافندی در زمان جنگ، در زمان صلح نیز کاربری مناسبی داشته باشد.

 سازه

طراحی ساختمان جهت مقاومت در برابر بارهای انفجاری در محدوده عملکرد مناسب برعهده مهندس سازه می باشد. جهت دستیابی به سیستم مناسب سازه ای و انتخاب بخش مناسبی از بنا برای فضای امن طرح معماری باید هماهنگی با مباحث سازه باشد.

 تاسیسات

جایگاه طراحی تاسیسات در پدافند غیرعامل جلوگیری از بروز آسیب های ناشی از پیامدهای انفجار نظیر نشت گاز، آب گرفتگی، خطرات برق، آتش سوزی و مشابه آن می باشد. بعلاوه قابلیت بهره برداری محدود یا تغییرپذیری سیستم های تاسیسات ساختمان هماهنگ با عملکرد مورد نظر باید توسط مهندس تاسیسات مد نظر قرار گیرد.

 قابلیت استفاده بی وقفه

– مقاومت و سختی تغییر قابل توجهی پیدا نمی کند.

– تغییر شکل های ماندگار در آن رخ نمی دهد.

– خرابی جزئی است.

– تغییر شکل های ماندگار در آن رخ نمی دهد.

– شیشه ها خواهند شکست، اما در قاب خود باقی می مانند.

– درها قابل استفاده هستند.

– تنها لطمات ظاهری و سطحی محتمل است.

– عمدتاً بدون آسیب

– با صرف هزینه کم مرمت می شود.

 رابطه معماری و پدافند غیرعامل

رعایت ملاحظات پدافند غیرعامل در طراحی معماری، بعنوان یک ابزار، قدرت دفاعی را بالا می برد و نیاز به “امنیت” را بخوبی پاسخ گویی می کند.اثرات موج انفجار ناشی از بمباران هوائی، نه تنها باید در برنامه ریزی کلان و طراحی مجتمعهای زیستی ساختمانی و خدماتی و محیط اطراف آن منظور گردد، بلکه باید در جزئی ترین حوزه مهندسی مانند ساخت درب و پنجره و انتخاب جنس مصالح ساختمان مانند شیشه و اجزای نما بصورت همه جانبه و متعادل بررسی شده و مورد ملاحظه قرار گردد تا طرح پایدار بماند.

پیشینه تاریخی پدافند غیر عامل:

می‌توان ادعا نمود که قدمت پدافند غیر عامل به قدمت تمدن بشری باز می‌گردد. لیکن این موضوع برای نسلهای بشر به صورت تلاش آنها برای حراست و مراقبت در برابر دشمنان طبیعی و انسانی نمایان شده است و در طول تاریخ همواره تمهیداتی را برای در امان ماندن از این حوادث مد نظر داشته است . برج‌ و باروهای حفاظتی شهر‌ها ، قلعه‌ها و حصارها نمونه‌های بارزی در این خصوص می‌باشند.در عصر جدید با توجه به مقتضیات عالم جدید و ایجاد دولتها، این موضوع از حیطه شهر‌ی به گستره ملی انتقال پیدا نمود. با بروز جنگ جهانی اول و دوم و کشیده شدن پای جنگ به شهرها این موضوع اهمیت بیشتری یافت و شکل علنی به خود گرفت. پس از آن جنگ سرد و چالشهای جهانی مرتبط با سلاحهای کشتار جمعی اهمیت این بحث را بیشتر نمود. در نهایت با وقوع حادثه 11 سپتامبر و جنگهای دهه اخیر بین کشورها، این مبحث وارد فاز جدیدی از مطالعات و برنامه‌های اجرایی شد.

 جایگاه فنی پدافند غیر عامل :

ریشه بحث‌های پدافند غیر عامل به نیازهای انسان برای زندگی بر می‌گردد ، با مروری بر هرم نیازهای انسانی، نقش بسیار مهم خواسته‌ ایمنی و امنیت آشکار است. پدافند غیر عامل به منظور تامین ایمنی و امنیت انسان در برابر پتانسیل‌های بروز خطر، می‌باشد. ازطرفی دیگر پدافند غیر عامل را می‌توان از زاویه مدیریت بحران مورد تحلیل قرار داد، در این صورت شناسایی پتانسیل‌های بحران خیزی ، نحوه مدیریت و کنترل بحران به عنوان ورودیهای سیستم‌های پدافند غیر عامل شناخته می‌شوند. همچنین پدافند غیر عامل را از زاویه دید آسیب پذیری نیز مورد بررسی قرار می دهند،که در این صورت شناخت جایگاههایی که به عنوان نقطه ضعف سیستم می‌باشند، به عنوان ورودیهای سیستم بوده. ضلع دیگر مباحث پدافند غیر عامل بحث های ایجاد ایمنی و امنیت عمومی می‌باشد که به صورت آموزش و همکاری همگانی تبلور می‌یابد.

اهمیت پدافند غیر عامل:

تجارب و شواهد ثبت شده در جنگهای اعصار گذشته تاریخ بشری و قرن حاضر، نمونه های مستدل و انکار ناپذیری است که اهمیت حیاتی پدیده دفاع غیر عامل را آشکار و ثابت می‌نماید، موارد مشروحه ذیل نمونه‌های بارزی از این اهمیت می‌باشند.1- بکار گیری اقدامات پدافند غیر عامل، موجب زنده ماندن و ادامه حیات و بقای نیروی انسانی می‌گردد که با ارزش‌ترین سرمایه یک سازمان و قدرت ملی کشور می‌باشد.

*هر کس نفسی را بدون حق قصاص و یا اینکه فساد و فتنه‌ای در روی زمین کند، به قتل رساند، مثل آن باشد که همه مردم را کشته و هر کس نفسی را حیات بخشد (از مرگ نجات دهد)، مثل آنست که همه مردم را حیات بخشیده (سوره مبارکه مائده 32)

*نیروی‌های انسانی بزرگترین سرمایه‌های یک سازمان، جامعه و کشور می‌باشند و از دست رفتن نابهنگام یک انسان، بزرگترین زیان اجتماعی است که به یک جامعه و کشور وارد می‌شود.

2- دفاع غیر عامل موجب صرفه جویی کلان اقتصادی و ارزی در حفظ تجهیزات و تسلیحات بسیار گران‌قیمت نظامی نظیر (هواپیماهای شکاری و ترابری، سامانه های موشکی و پدافند هوایی و زمین به زمین، رادارها، شناورها، توپخانه صحرایی، تانکها و نفربرها و … می‌گردد.

*خرید و تهیه تسلیحات نظامی در هر زمان و از هر جا امکان پذیر نمی‌باشد.

*وجود حتی یک سلاح (تیر بار، توپ، تانک، بالگرد، هواپیما، شناور، موشک‌ و …) گاهی می‌تواند سرنوشت یک نبرد را رقم زند.

*مکان یابی صحیح اولیه، مقاوم سازی و ایجاد استحکامات، استفاده مناسب از عوارض طبیعی و سایر اقدامات پدافند غیر عامل می‌تواند به نحوی موثر موجب صرفه جویی در بکار گیری سلاح‌ های کمتر پدافندی، نیروی انسانی و هزینه‌های کلان تسلیحاتی و سازمانی گردد.

3- دفاع غیر عامل، مراکز حیاتی و حساس (اقتصادی، سیاسی، نظامی، ارتباطی، مواصلاتی، پالایشگاهها، نیروگاهها، بنادر، فرودگاهها، مجتمع‌های صنعتی و …) را در برابر حملات و بمباران‌های هوایی و حملات زمینی دشمن حفظ نموده، خسارات و صدمات را تقلیل و ادامه فعالیت و مقاومت در شرایط بحران و جنگ را ممکن می‌سازد.

*رعایت پاره‌ای از اقدامات پدافند غیر عامل در بعضی از مراکز حیاتی و حساس کشور موجب مقاومت، پایداری و ادامه خدمات بهتر و آسیب پذیری کمتر آنها در برابر حملات و بمباران‌های هوایی دشمن در طول هشت سال دفاع مقدس بوده است (پالایشگاه اصفهان، سد و نیروگاه آبی دز) مصادیق بارزی از این مدعاست.

*استراتژی و سیاست تمرکز زدایی کره شمالی در جهت حفظ مراکز حیاتی و حساس، راهبرد عملی و مفید و موثری با رویکرد دفاعی امنیتی فرا روی مسئولین و مبادی ذیربط کشور در طراحی، ساخت و احداث مراکز حیات و حساس کشور می‌باشد.

4- اقدامات دفاع غیر عامل موجب تحمیل هزینه به دشمن می‌گردد.

*انهدام اهداف مستحکم پراکنده و کوچک به مراتب مشکل‌تر و پر هزینه تر از انهدام اهداف نرم و سست و بدون حفاظ و متراکم و حجیم می‌باشد.

*دشمن برای هدف‌گیری و انهدام اهداف مستحکم و پراکنده می‌بایست هواپیماها، تسلیحات و زمان بیشتری را صرف کشف و انهدام آنها نماید و چنانچه خرج یک اقدام یا تهدید از دخل آن برای دشمن بیشتر باشد، تاثیر بازدارنده‌ای در تصمیم و عمل وی خواهد گذاشت.

5- دفاع غیر عامل موجب حفظ نیروها برای ضربه زدن در زمان و مکان مناسب به دشمن و سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن و نیروی مهاجم می‌شود.

6- فریب یکی از اصول دفاع غیر عامل است، تهیه و ساخت ماکت‌های فریبنده و کاذب، یکی از اقدامات موثر دفاعی غیر عامل است که در صورت استتار و اختفاء و پوشش اهداف حقیقی فوائد و نتایج مشروحه زیر را دارد.

*انحراف دشمن از اهداف حقیقی و مهم به سمت اهداف کاذب و کم اهمیت.

*تحمیل هزینه بیشتر به دشمن.

*بیشتر نشان دادن توان خودی.

*تضعیف روحیه و تحلیل انرژی دشمن.

*تقلیل صدمات و خسارات تجهیزات، تاسیسات و تلفات نیروی انسانی.

*غافلگیر نمودن دشمن و سلب ابتکار عمل از وی.

*حفظ توان خودی جهت ادامه فعالیت، افزایش آستانه مقاومت و استمرار عملیات و خدمات.

7- در مقام مقایسه 3 عنصر (تهاجم، دفاع عامل و دفاع غیر عامل) عنصر دفاع غیر عامل، مخارج و هزینه‌های کمتری دارد و از نظر اخلاقی و بشر دوستانه و سیاسی، مفهومی صلح دوستانه تر دارد. همچنین نیل به «دفاع غیر عامل» در مقایسه با «دفاع عامل» ساده‌تر و سهل الوصول تر و با سیاست خود کفایی و عدم وابستگی و استقلال کشورها موافق‌تر است.

8- پیشگیری بهتر از درمان و تصفیه آب در سرچشمه آسانتر از تصفیه در دریاست.

*اقدامات دفاع غیر عامل، فرآیند احتیاطی و پیشگیرانه‌ای است که الزاما می‌بایست در زمان صلح شروع و تا پایان وقوع بحران و تهدید ادامه یابد، لذا رویکرد مدیریتی و نحوه مقابله با آن، رویکرد پیشگیرانه به جای مدیریت آتش نشان و انفعالی می‌باشد.

*مکان یابی صحیح اولیه، رعایت پراکندگی و آمایش دفاعی و سرزمینی، احتراز از ساخت و احداث مجتمع‌های بزرگ و حجیم، مقاوم سازی و ایجاد سازه‌های امن از جمله اقدامات پیشگیرانه‌ای است که می‌بایست قبل از شروع ساخت و ساز مراکز حیاتی و طرح های ملی جزء جدایی ناپذیر و ضوابط الزام آور طرح‌های یاد شده قرار گیرد.

9- انجام اقدامات دفاع غیر عامل در مراکز حیاتی و حساس کشور، به دلیل مشروحه ذیل موضوعی اجتناب ناپذیر است.

*وجود شکاف فن آوری در سامانه ها و تسلیحات پدافند هوایی عامل به علت پیشرفت سریع سامانه‌های آفندی و پدافندی و عدم امکان تهیه سامانه‌های مدرن پدافند هوایی بعلت هزینه‌های کلان و بی انتها بودن این روند.

*آسیب پذیری سامانه‌های پدافند هوایی در برابر جنگ الکترونیک پیشرفته دشمن.

*غافلگیر شدن سامانه‌های پدافند هوایی در برابر هواپیما‌های تهاجمی و موشک‌های کروز و بالستیک بعلت پرواز در ارتفاع پائین و استفاده از نقاط کور راداری، پرتاب موشک از ماوراء برد جنگ افزارهای پدافند هوایی.

*برتری هوائی دشمن.

*عدم امکان پوشش کامل پدافندی مراکز حیاتی و حساس و مهم و مراکز جمعیتی کشور به علت وسعت سرزمینی و روند آمار افزایشی ساخت و احداث مراکز حیاتی و حساس جدید.

*برابر آمار سرشماری سال 1378، تعداد شهرهای کشور 600 و تعداد روستاها 6500 بوده است، پدافند هوائی مراکز حیاتی و حساس موجود کشور در شهرها صرفا با توپ ضد هوائی 23 میلیمتری، نیازمند 240000 قبضه توپ، یک میلیون و دویست هزار نفر نیروی انسانی (خدمه)، 30000 آتشبار و 750 گردان پدافند هوایی خواهد بود که امکان تامین، تشکیل، سازماندهی و پشتیبانی آن دور از دسترس می‌باشد.

*محاسبه نمونه یاد شده صرفا یک نوع از تسلیحات پدافند هوایی را مد نظر قرار داده و سایر رینگهای تسلیحات توپخانه‌ای راداری و موشکی پدافندی را منظور ننموده است.

*سخن و توصیه‌ ما به عزیزانی که بعضا با نگاهی سطحی، غیر عمیق و غیر جامعه و یک وجهی، اجرای اقدامات پدافند غیر عامل از قبیل (مکان یابی صحیح اولیه، رعایت پراکندگی، استحکامات و سازه‌های امن و … در ساخت و احداث مراکز حیاتی حجیم و بزرگ و …) را غیر اقتصادی و هزینه بر می‌دانند، اینست که در محاسبات و تحلیلهای تک بعدی، به هزینه‌های مشروحه ذیل نیز نیم نگاهی نموده و پس از مقایسه‌ای عددی و واقع بینانه با یک داوری مجدد و نگاهی از بالا به پائین و کشور شمول و فراملی، هزینه بری اقدامات پدافند غیر عامل را با سایر هزینه‌هائی که در اثر بی‌توجهی به اقدامات پدافند غیر عامل متصور و متحمل خواهد بود مقایسه نمایند.

الف- هزینه تهیه و خرید، تامین و پشتیبانی تسلیحات پدافند عامل در صورت عدم رعایت اقدامات پدافند غیر عامل مضاعف می‌گردد.

ب- هزینه توقف تولیدات و چرخه اقتصادی و عدم النفع ناشی از بمبارانهای مراکز حیاتی و حساس آسیب پذیر.

ج- هزینه‌های کلان بازسازی مجدد تاسیسات و تجهیزات مراکز حیاتی و حساس منهدم شده.

د- هزینه تلفات نیروی انسانی متخصص در مراکز حیاتی و حساس که بالاترین سرمایه های ملی کشور محسوب می‌گردند.

ه- هزینه تعویق خود کفایی و وابستگی مجدد.

و- هزینه توقف خدمات رسانی به مردم و تخریب روحیه و حساس فداکاری و مقاومت و وفاداری مردم، کاهش آستانه مقاومت ملی کشور و بهم زدن نظام اجتماعی و وحدت ملی.

ز- هزینه تهدید امنیت ملی و استقلال کشور.

10- نظریه‌های راهبردی و دکترین های دفاعی دال بر اهمیت و لزوم توجه به دفاع غیر عامل می‌باشد.

*سون تزو می‌گوید، کسی که اولین ضربه را می‌زند برنده نیست، بلکه کسی که آخرین ضربه را تحمل می‌کند برنده است و شکست ناپذیری مربوط به دفاع می باشد.

*ایجاد پراکندگی در مراکز حیاتی و حساس یکی از اصول مهم دفاع غیر عامل جهت تقلیل خسارات آنها در اثر تهاجمات هوائی و زمینی دشمن می‌باشد، سروانتس گفته‌ای شنیدنی در این خصوص دارد (این به عهده انسان عاقل است که امروز به فکر فردا باشد و تمام تخم مرغهای خود را در یک سبد به مخاطره نیندازد).

*کلاز ویتس استراتژیست مشهور می‌گوید حمله شکل بسیار ضعیف جنگ و دفاع شکل بسیار قوی آن است.

11- طبیعت مدرسه علم است، مطالعه طبیعت که براساس نظام احسن خداوند حکیم می‌باشد، پیامهای مفید، روشن و حکیمانه‌ای برای الگو برداری در جهت حفظ حیات و ادامه بقاء انسانها دارد.

از 6 سامانه دفاعی جانواران، پنج سامانه آن، سامانه های دفاعی غیر عامل می‌باشند.

1- استتار و پنهان سازی (پلنگ، زرافه، آفتاب پرست، خرس قطبی، سوسمار، ماهی مرکب، ماهی مسطح).

2- حیله و فریب (گونه‌هائی از پروانه‌ها که طعمی خوشمزه دارند برای فریب دشمنان خود را به رنگ پروانه بد مزه در می‌آورند، چشم‌های کاذب و ترسناک بر روی گونه‌هایی از پروانه‌ها، خود را مرده جلوه دادن حیوان مادر برای فریب دشمن از شکار بچه‌های خود و …)

3- مقاوم سازی (پوشش حفاظتی لاک پشت، صدف، حلزون و …)

4- مکان یابی (درست کردن آشیانه در وسط شیارها، مرتفع ترین نقطه درختان و زیر زمین)

5- حرکت‌ و جابجایی (حرکت و جابجا نمودن دائمی نوزاد توسط گربه سانان و گونه های دیگر به محض احساس تهدید و خطر).

6- جنگ و مبارزه (نبرد تن به تن با وسائل دفاعی نظیر چنگ و دندان و نیش.) (دفاع عامل)

*جاندارانی که به مدد و حکمت لایزال الهی دارای ابزارهای دفاع غیر عامل از قبیل (استتار، اختفا، پوشش حفاظی، حیله و فریب، اعلام خبر، آشیان یابی مناسب و …) می‌باشند در برابر حملات، خطرات و تهدیدات محیطی ایمنی بیشتری دارند.

*مطالعات ساختار طبیعی و مهندسی فیزیولوژیک بدن انسان و جانداران مؤید اهمیت دفاع غیر عامل می‌باشد، برای مثال قرار گرفتن اعضاء حساس و با اهمیت بدن نظیر (مغز، چشم ، قلب، گوش، ریه و …) در بهترین وضعیت و جالب‌ترین حفاظ، موجب حفاظت مناسب و ادامه بقاء و حیات می‌گردد. به تعبیری، اعضاء حیاتی و حساس می‌بایست در بهترین مکان و مطلوب ترین پوشش حفاظی قرار گرفته و حفاظت شوند و این تدبیر را خداوند حکیم و فاطر در خلقت موجودات مقرر فرموده است.

ملاحظات در پدافند غیرعامل 

 تجربیات حاصل از جنگ تحمیلی و خسارت‌های وارده ناشی از تهاجمات دشمن به تأسیسات نظامی و صنعتی از قبیل: کارخانجات تولید تسلیحات نظامی، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، محورهای مواصلاتی، بیمارستان‌ها، پادگان‌ها و صنایع مادر، لزوم توجه به دفاع بهینه را که تلفیقی از پدافند عامل و غیرعامل می‌باشد را بر همگان روشن ساخت. آنچه که در این میان و در خصوص پدافند غیرعامل و اصول مرتبط با آن مد نظر است توجه به این نکته اساسی است که در ساخت و راه‌اندازی پروژه‌ها و طرح‌های بزرگ و کلان اقتصادی باحجم سرمایه گذاری‌های انبوه نظیر پالایشگاه‌ها، سدها، مجتمع‌های پتروشیمی، فرودگاه‌ها و غیره به اصول و مبانی پدافند غیرعامل در گذشته شاید توجه اساسی به عمل نیامده‌است و از طرفی نیز بدون توجه به ملاحظات امنیتی و دفاعی سرمایه گذاری‌های کلانی در سطح کشور انجام‌گرفته و یا در حال انجام است. پروژه‌ها وتأسیسات اقتصادی و زیربنایی بدون رعایت و یا دخالت ملاحظات و ترتیبات دفاعی و امنیتی ساخته‌شده و یا توسعه یافته‌اند و به صورت یک هدف کاملا عریان و در عین حال قابل توجه و مورد علاقه دردسترس و یا تیررس دشمن وکشورهای مهاجم قرار گرفته‌اند. موقعیت و موضع استقرار استحکامات و تجهیزات دفاعی کشور نظیر سایت‌های موشکی و راداری با توجه به این نکته که برخی از آنها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی توسط نیروهای بیگانه طراحی و ساخته‌شده‌اند و یا توسط سیستم‌های جاسوسی و سیستم‌های جمع‌آوری و شناسایی دشمن کشف و شناسایی شده‌اند نیز تغییری نکرده‌است. چنین به نظر می‌رسدکه تأسیسات و ابنیه‌های فنی در دو بخش نظامی و غیرنظامی بدون انجام مطالعات و بررسی‌های ژئوپلتیکی، طرح‌های آمایش سرزمین و طرح‌های آمایش دفاعی احداث گردیده و یا توسعه یافته‌اند. صنایع مادر و زیربنایی در کشور نیز به‌صورت یکپارچه و عظیم و در عین‌حال متمرکز طراحی و راه‌اندازی شده‌اند و به مسأله بزرگ بودن این قبیل صنایع در مقابل توجه به اصول و مبانی پدافند غیرعامل از قبیل کوچک سازی و پراکنده‌سازی، توجه بیشتری معطوف شده‌است. 

رویکرد جامع به مقوله پدافند غیرعامل 

با توجه به روند جنگ‌ها و شرایط حال حاضر دنیا( چه از لحاظ تکنولوژیکی و چه از لحاظ سیاست‌های راهبردی) رویکردهای زیر برطرح پدافند غیرعامل حاکم است:
1- به عنوان یک فرض مسلم وقطعی، پرداختن و توجه ویژه به مقوله پدافند غیرعامل از لحاظ کمی و کیفی و بررسی سامانه‌هایی که می‌بایست مورد توجه پدافند غیرعامل قرار‌گیرند، نقش مهم و ارزشمندی را در تعیین سرنوشت جنگ بر عهده خواهدداشت.

2- نظر به اهمیت در خور توجه و بایسته پدافند غیرعامل و سامانه‌های آن، وحدت فرماندهی و هماهنگی در خصوص نحوه و چگونگی اجرا، هدایت و راهبرد عملیات استتاری در سطوح عمودی و افقی نیروهای مسلح کشور و سایر منابع ملی، لازمه موفقیت در عملیات‌های پدافند غیرعامل و کارآمدی مدیریت راهبردی این نوع پدافند مبتنی برشیوه‌های نوین است . 
3- بدون شک پیشرفت‌های روز افزون در حوزه‌های ارتباطات، مخابرات و سیستم‌های شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات، تغییرات قابل توجهی را در مکانیسم‌ها و سازوکارهای حاکم بر فعالیت‌ها و چالش‌های نظامی و دفاعی بوجود آورده‌است. همچنین شرایط حاضر جهانی بسیار متغییر بوده و روند رو به رشد سیستم‌های مزبور بسیار شتاب‌آلود و سریع است. 

4- از آنجا که روش‌های طراحی، مراقبت و نگهداری، برنامه‌ریزی و توسعه میدانی در پدافند غیرعامل نوین با توجه شرایط و نحوه رویارویی و تقابل با دشمن از نظر سیاسی و جغرافیایی متفاوت است، تنوع شرایط و راهکارها، انعطاف و پویایی مفهوم فرماندهی وکنترل عملیات پدافند غیرعامل را در پی دارد. 

از عناصر و پارامترهایی که در فرآیند برنامه‌ریزی برای مدیریت، فرماندهی و کنترل مستقیم و غیرمستقیم پدافند غیرعامل مهم و تأثیرگذار هستند می‌توان موارد زیر را برشمرد:
 فرهنگ سازمانی 
 ساختار سازمانی و سلسله مراتب فرماندهی 
 سیاست‌های راهبردی  استراتژی راهبردی و دکترین
 امکانات موجود رزمی و پشتیبانی
 سطح دانش و آگاهی فرماندهان
حوزه های پدافند غیرعامل :
محورهای های کلان تأثیرگذار بر پدافند غیرعامل در سطح ملی بر اساس نمودار ارائه شده شامل موارد ذیل می‌باشد:
 حوزه عمرانی  زیربنائی
 حوزه حمل و نقل و ارتباطات 
 حوزه دارو، غذا، آّب و بازیابی نیروی انسانی 
 حوزه انرژی
 حوزه رسانه‌ها و تبلیغات روانی
 حوزه مخابرات 
 حوزه صنایع 
 حوزه مالی و اقتصادی 
 حوزه دیپلماسی و امنیت 
 حوزه دفاع 
ارتباط پدافند غیر عامل و مدیریت بحران :

پدافند غیر عامل همان طور که گفتیم هر اقدامی است که به طور غیر مسلحانه بتواند آثار یک حمله نظامی یا جنگ را کاهش دهد.چند بحث مهم در پدافند غیر عامل مطرح است، تهدیدشناسی مناسب یکی از مهمترین مباحث است. پدافند غیر عامل به دو بخش پدافند سخت و پدافند نرم نیزتقسیم می شود. در پدافند سخت از اقدامات سخت افزاری مثل اقدامات مهندسی استفاده می شودوپدافند نرم شامل استفاده از تاکتیک هایی است که مشتمل بر برنامه ریزی و آماده سازی سیستم و سازمان هاست. پدافند نرم در اکثر کشورهای مطرح، بحث مهم و اساسی به شمار می رود،پدافند نرم می گوید: باید بتوانیم مدیریت بحران اصولی و صحیحی را انجام دهیم. اگر پدافند سخت را که شامل پیشگیری، پیش بینی، کاهش مخاطرات و دیگر موارد است را به همراه پدافند نرم که مبتنی بر برنامه ریزی است، را با مدیریت جامع بحران در کنار هم قرار دهیم، با این دیدگاه جامع می توان این گونه بیان کرد: پدافند غیر عامل، یک مدیریت جامع بحران در عرصه دفاع است و جنگها در آن به انواع و نسل های مختلفی تقسیم بندی شده اند. جنگ های نسل اول، دوم، سوم مبتنی بر میدان جنگ و عرصه نظامی است. اما در جنگ های نسل چهارم، شکل جنگ ها تغییر یافته اند. در جنگ نسل چهارم، استفاده از تسلیحات نظامی پیشرفته واستفاده از عملیات روانی ورسانه ای مطرح است. از طرفی جنگ نسل پنجمی هم در دنیا شروع شده است که مقام معظم رهبری درچند سال اخیر به خطر گسترش آن تاکید داشته اندومشخصه این جنگ ها، آفند غیرعامل یا حمله به کشورهابدون سلاح است. 

آیا می توان پدافند غیر عامل و مدیریت بحران را یکی دانست؟ 

مدیریت بحران بسیار گسترده بوده بگونه ای که می توان این گونه تصور کرد که یک دایره وسیعی تحت نام مدیریت بحران وجود دارد و در واقع یک چارچوب است که می توان هر محتوایی را وارد آن کرد و به مدیریت آن پرداخت. در این چارچوب می شود یک حادثه مانند زلزله را قرار داد یا می توان مبحث دفاع و جنگ را پیگیری کرد. مدیریت بحران با سازماندهی در ارتباط است. سازماندهی در جنگ شکل خاصی دارد و در حوادث طبیعی هم شکل دیگری به خود می گیرد. در هر دو بحث به فرماندهی، مدیریت، عملیات، پشتیبانی و لجستیک نیاز است، اما این دو در محتوا متفاوت هستند.  مدیریت بحران را می توان با دو بینش جدید و قدیمی که وجود دارد، بررسی کرد. در بینش قدیمی، مدیریت بحران بیشتر با عملیات مرتبط بوده و توجهی به سیاستگذاری و برنامه ریزی نمی شد، در واقع این گونه تصور می شد که مدیریت بحران فقط عملیات است و در این دیدگاه، حضور تیم های امدادونجات، اورژانس، هلال احمر و… و عملیات انجام گرفته توسط آنان مساوی با مدیریت بحران بود. 

اما در حال حاضر، جنس کار و نگرش تغییر یافته است. در نگرش جدید، تدوین دکترین، سیاستگذاری علمی، آمایش سرزمین به صورت تخصصی، تدوین راهبردها ومدیریت صحیح پروژه ها اهمیت دارندکه اگر سیاستگذاری درست نبوده و ساختار مناسبی هم وجود نداشته باشد با وجود استفاده از بهترین امکانات، مدیریت بحران ناموفق و عقیم خواهد بود. 
چرخه مدیریت بحران از پیشگیری و کاهش مخاطرات شروع می شود، آمادگی، مقابله و بازسازی مراحل بعدی چرخه مدیریت بحران هستند. اقدامات انجام شده در مراحل مختلف متفاوت است، در بحث پیشگیری به دنبال آن هستیم تا از ایجاد یک حادثه جلوگیری نماییم و کاهش مخاطرات شامل انجام کارهایی است تا بعد از بروز حادثه، عوارض کمتری حاصل شود، که با پیشگیری متفاوت است.برخی اوقات، دو مورد فوق، خلط موضوع می شوند. 
در علم جدید مدیریت بحران، پیشگیری و کاهش مخاطرات از هم جدا شده اند، کاهش مخاطرات در حوادث جنگی بیشتر به کار می آید. در قسمت مقابله هم وارد مبحث عملیات می‌شویم که خود شامل 16 نوع عملیات می شود. مخابرات، شریان های حیاتی، نفت و گاز، آواربرداری، تامین غذا، اسکان اضطراری، سرپناه و دیگر موارد جزء این 16 عملیات هستند. فاز آمادگی قبل از مقابله صورت می پذیرد و اقدامی نرم افزاری است، که شامل آموزش به مدیران و پرسنل می شود. فاز بازسازی هم آخرین مرحله است، که شامل احیا، مرمت و بازسازی بناها، تاسیسات صنعتی و باز توانی روانی انسانهاست. فرآیند مدیریت بحران از تدوین دکترین، انجام سیاستگذاری و تدوین استراتژی آغاز می شود. در این بین باید تهدید شناسی مناسب صورت بگیرد و نقشه خطر پذیری تدوین شود، تهیه نقشه خطرپذیری کشور یکی از ضروریات است و باید اقدام لازم توسط تمامی دستگاههای اجرائی صورت بگیرد، اگر این نقشه تهیه نشوددر مراحل بعدی دچار مشکل خواهیم شد. مراحل بعدی نیز شامل عملیات، آموزش و مانور می شود. 

اهداف مدیریت بحران در پدافند غیر عامل: 

جنگ، حوادث جنگی و تروریستی دارای محتوای بسیار غنی و علمی می باشند، انواع جنگ ها، انواع سلاح ها، انواع مختلف صنایع دفاعی و غیره خود گواه این مساله است، در واقع دفاع عامل به شدت در حال گسترش است. آفند دیگری هم نام بردیم تحت عنوان آفند غیر عامل که حدود 60نوع جنگ راشامل می شود. نمونه بارز آفند غیر عامل فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود، که علی رغم قدرت دفاعی و بازدارندگی مناسب شوروی، در مقابل این نوع آفند شکست خورد. حضرت امام خمینی (ره)پیش بینی دقیقی دراین زمینه انجام داده بودند ونامه ایشان به گورباچف بسیار تخصصی مدون گردیده بود که خودمی تواند درچندجلسه آموزشی مدیریت بحران مورد بحث قرار گیرد. 

مدیریت بحران به پدافند و علم پدافند چارچوبی مناسبی می دهد، با این چارچوب، مبدا و مقصد مشخص می شود و تا با سازماندهی مناسب و استفاده مناسب از منابع موجود علمی، انسانی، سخت افزاری و نرم افزاری بتوانیم به اهدافمان در هر نوع از جنگ برسیم.

1-خلا های اصلی که در مدیریت بحران چه در کشورما و چه در سطح جهانی وجود دارد، شامل: 1- بینش مدیران به پدافند غیر عامل و مدیریت بحران یکی از خلا های مهم محسوب می شود. برای اصلاح و مناسب سازی این بینش باید اقدامات لازم انجام شود. مهمترین مساله در مدیریت بحران، فرآیند مدیریت بحران است که متاسفانه در گذشته توجه لازم بدان نمی شد و اغلب به فکر جنبه های دیگر آن بودیم، در حالی که باید چارچوب اصلی را جدی تر بگیریم. 
2- تهدید شناسی: در عرصه تهدید شناسی باید چارچوب و بستر لازم را شناسایی و فراهم نماییم. خوشبختانه در زمینه تهدید شناسی از نقاط قوت مناسبی سود می بریم، هر چند می بایست نقشه های کاربردی و عملیاتی این تهدیدها را تهیه کنیم. 

3- باید مدیریت را به صورت کلان جدی بگیریم. در قرآن و نهج البلاغه، تدبیر و مدیریت تاکید فراوان شده اند و باید جدی گرفته شوند. جنس فرامین قرآنی و ائمه از جنس تدبیر است. 

و مورد آخر که فرعی است و در دل خلاهای دیگر هم جای می گیرد این است که جمهوری اسلامی به شدت در حال توسعه است،اگر تدبیر لازم را برای توسعه و بحران نیندیشیم به شدت دچار بحران خواهیم شد. مدیریت توسعه بدون توجه به مدیریت بحران، کشور را دچار چالش خواهد کرد. برنامه پنجم توسعه از این لحاظ نیازمند واکسینه شدن است.
بنابر این الویتهای زیر به این امر اختصاص داده می شود:
اولویت اول این است که به صورت کاملا اجباری و الزامی، همه مدیران استراتژیک کشور و بعد مدیران میانی نسبت به مدیریت بحران چه در عرصه حوادث طبیعی و چه در عرصه حوادث جنگی و صنعتی توجیه شوند و در این زمینه فرهنگ سازی شود که در این زمینه اقدامات خوبی توسط سازمان پدافند غیر عامل در کشور آغاز شده و ضرورت دارد تداوم یافته و استمرار داشته باشد.
دومین اولویت که در دل اولویت اول است، این است که مدیریت توسعه، همکار و هماهنگ با مدیریت بحران است و در واقع لازم و ملزوم یکدیگر هستند، این دو مدیریت در کنار یکدیگر موجب توسعه پایدار خواهند شد.
اولویت سوم هم………………………..

امید داریم تا اینجای مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد. جهت دریافت ادامه مطلب ،روشها و توضیحات مربوطه و… به صورت کامل  WORD + PDF  به لینک دریافت زیر مراجعه نمایید. این مطلب 80 صفحه و براساس سیستم پایان نامه نویسی تنظیم شده است.

برای دریافت pdf + word بر روی کلیدزیر ،کلیک نمایید . 

قیمت: 15000 تومان