مقاله کامل در مورد انواع پدافند غیرعامل و روش های دفاع غیر عامل در ایران و جهان – از این مطلب میتوانید در پایان نامه و مقاله سمینار و … خود استفاده بنمایید.
تعریف پدافند : پدافند در مفهوم کلی، دفع، خنثی کردن و یا کاهش تاثیرات اقدامات آفندی دشمن و ممانعت از دستیابی دشمن به اهدافش است.( پدافند عامل پدافند غیرعامل)
انواع دفاع یا پدافند:
1- دفاع عامل
پدافند عامل عبارت از رویارویی و مقابله مستقیم با دشمن و به کارگیری جنگ افزارهای مناسب و موجود به منظور دفع حمله و خنثی کردن اقدامات آفندی وی میباشد. بعبارتی دیگر دفاع عامل، بکار گیری هر نوع سلاح و جنگ افزار به منظور کاهش و یا خنثی نمودن اثرات حملات و تهدیدهای دشمن میباشد. مانند پدافند هوایی عامل.عامل پدافند غیرعامل
2- دفاع غیرعامل
پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌گردد که مستلزم به کارگیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.بعبارتی دیگر دفاع غیر عامل، به کلیه اقدامات و فعالیتهای احتیاطی و پیشگیرانه‌ای گفته میشود که بدون استفاده از تسلیحات، موجب کاهش و یا دفع اثرات عملیات خصمانه دشمن می‌گردد.عامل پدافند غیرعامل
3-دفاع غیر نظامی
مجموعه فعالیتها و اقدامات پیشگیرانه ای که می‌توان با انجام آن، از بروز و استمرار سوانح و حوادث غیرمترقبه که جان و مال مردم را تهدید می‌کند(مانند سیل، زلزله،آتشفشان، طوفان، بمباران، آتش‌سوزی و … ) جلوگیری نمود و یا درصورت بروز، آثار ناشی از آنرا کاهش داد. تاکید اصلی دفاع غیرنظامی، حفاظت از مردم و انجام اقدامات اظطراری برای تعمیر و راه‌اندازی مجددتاسیسات حیاتی است.
اهمیت پدافند غیرعامل
با بررسی جنگهای گذشته و معاصر، این حقیقت آشکار میشود که پدافند عامل درحال حاضر نمی‌تواند به‌تنهایی در مقابل جنگ‌افزارهای مدرن ، هوشمند و مخرب (مانند مهمات نظامی شیمیایی، میکروبی و هسته‌ای) کارائی کامل داشته باشد فلذا پدافند غیرعامل به عنوان بخشی ازاقدامات دفاعی یکی از اولویت‌های امنیتی کشور‌بوده و با توجه به تهدیدات بالقوه که امنیت ملی، استقلال و تمامیت ارضی کشورمان را نشانه گرفته است، ضرورت دفاع کاملاً مشهود میباشد.عامل پدافند غیرعامل
1- موجب زنده‌ماندن وحفظ بقای نیروی انسانی می‌گردد که با ارزش‌ترین سرمایه و موجودیت ملی کشور می‌باشند.
2- موجب صرفه جویی کلان اقتصادی در حفظ تجهیزات نظامی و تسلیحات بسیار گران قیمت نظامی میشود.
3- مراکز حیاتی و حساس اقتصادی، سیاسی، نظامی، ارتباطی و مراکز عمده علمی و فرهنگی و … را در برابر حملات و بمباران هوایی دشمن حفظ و ادامه فعالیت در شرایط بحران و جنگ را ممکن می‌سازد.
4- بالا بردن هزینه اجرای عملیات توسط دشمن (انهدام یک هدف مستحکم به مراتب مشکل تر و پرهزینه تر از یک هدف بدون حفاظ میباشد).عامل پدافند غیرعامل
5- ایجاد امنیت روحی و روانی برای مسئولین و افراد جامعه و جلوگیری از دستپاچگی و شتابزدگی و سردرگمی آنها در زمان مواجهه با تهدیدات
6- آینده‌نگری در چرخه دفاعی و امنیتی کشور و زمینه سازی جهت تکمیل و بهبود زنجیره دفاعی کشور در کنار اقدامات پدافند عامل
7- اجتناب‌ناپذیربودن بروز جنگهای آینده و آمادگی قبلی در صورت بروز جنگ در آینده و احتمال استفاده دشمن از جنگ‌افزارهای نامتعارف (حمله اسرائیل یا آمریکا بویژه به مراکز حیاتی کشور)
8- حفظ نیروها برای ضربه‌زدن در زمان و ماکن مناسب و گرفتن آزادی و ابتکار عمل
9- کم‌هزینه بودن عنصر پدافند غیرعامل در مقایسه به دفاع عامل
10- پدافند غیرعامل از نظر اخلاقی، سیاسی و بشردوستی مفهومی صلح‌دوستانه دارد.
11- دفاع غیرعامل در مقایسه با دفاع عامل، ساده‌تر و سهل‌الوصول‌تر و با سیاست خودکفایی و عدم وابستگی و استقلال کشور موافق‌تر است.
12- پیشگیری بهتر از درمان است و بعبارتی علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد.
13- کارآمدن بودن پدافند غیرعامل در عمل به اثبات رسیده است. مانند جنگ خلیج فارس، جنگ 33 روزه اسرائیل علیه حزب‌ا…
14- مطالعه ساختار طبیعی و مهندسی فیزیولوژیک بدن انسان و جانداران موید این موضوع و حقیقت است. مانند قرارگیری اعضاء حساس بدن در بهترین وضعیت و جالب‌ترین حفاظ، موجب بقاء و ادامه حیات آنها گردیده و بعبارتی دیگر، عضوهای حساس باید در بهترین مکان و مطلوب‌ترین پوشش حفاظتی، حفاظت می‌گردند.
ضرورت پدافند غیرعامل
1- گام نهادن در راستای اجرای فرامین مقام معظم رهبری در زمینه پدافند غیرعامل
« مصوبه مقام معظم رهبری و فرماندهی کل قوا: به دولت جمهوری اسلامی اعلام گردد منبعد کلیه وزارتخانه ها و سازمانها موظف گردند در اعتبارات عمرانی پروژه های حساس و مهم اعتبار مورد نیاز پدافند غیر عامل را منظور نمایند . »
2- توجه به اهمیت امنیت اجتماعی و بالا بردن آن با بکارگیری پدافند غیرعامل
امنیت یکی از مهمترین نیازهای زندگی اجتماعی بشربوده و از ضروریات اولیه زندگی است. بطوریکه اگر فردی از تمامی امکانات رفاهی جهت یک زندگی مناسب برخوردار باشد ولی امنیت نداشته باشد نمی‌تواند ازاین مواهب استفاده‌نماید.
3- بکارگیری تاکتیک‌های جدید دفاعی با در نظر گرفتن روند جنگهای امروزی
ازآنجایی که جنگهای امروزی (بکارگیری فناوری اطلاعات، جنگهای الکترونیک، سلاح‌های استراتژیک و قاره‌پیما و جنگ‌افزارهای نامتعارف دیگرو … ) تفاوت‌های اساسی با گذشته داشته لذا اهمیت پدافند غیرعامل انکارناپذیر بوده و برای کشور ما امری حیاتی است.
4- ضرورت آشنایی آحاد مردم بویژه کارکنان نیروهای مسلح با پدافند غیرعامل برای مقابله با تهدیدات دشمن
5- لزوم توجه به دکترین جدید دفاعی
امروزه بسیاری از کشورهای پیشرفته با وجود داشتن سلاح‌های نامتعارف و توان بالای دفاع عامل، با رعایت جوانب احتیاط به اقدامات دفاع غیرعامل روی آورده‌اند . این اقدامات خلاء و نواقص دفاع عامل را پوشش داده و حتی کارایی دفاع عامل را افزایش می‌دهد. برای کشور ما با توجه به موقعیت استراتژیک خود، تهدیدات فراروی و امکانات دفاعی موجود در مقایسه با دشمنان اصلی خود (حضور نظامی دشمن در منطقه، خطر بالقوه اسرائیل و مجهز بودن دشمن به انواع سلاح‌های نامتعارف) به نظر می‌رسد اهمیت پدافند غیرعامل در برابر سلاح‌های نامتعارف دوچندان است.عامل پدافند غیرعامل
نمونه‌های دفاعی غیرعامل در نزد حیوانات
وسیله دفاعی غیرعامل نزد حیوانات به نحوی است که از 5 وسیله شناخته‌شده دفاعی که خداوند حکیم در اختیار آنها قرار داده ، 4 وسیله آن دفاع غیرعامل و تنها یک وسیله آن عامل میباشد.
-
پنهان‌سازی و استتار
-
حیله و فریب
-
پوشش حفاظتی
-
تحرک و فرار
-
جنگ و مبارزه
مثال (1): تغییر رنگ پوست در برخی از سوسمارها و آفتاب‌پرست‌ها جهت استتار، فعالیت برخی از حیوانات در شب جهت پنهان ومخفی ماندن، همرنگ‌شدن و هم‌شکل‌شدن‌برخی از پرندگان مثل بوتیمار با محیط اطراف خود و همچنین جانورانی مثل پلنگ، یوزپلنگ و ….، خرس قطبی دارای پوست سفید (مناسب‌ترین رنگ استتار برای مناطق برفی)، ریختن مایعی سیاه رنگ توسط ماهی مرکب به محیط اطراف هنگام احساس خطر(عملیات دود)، خوابیدن شترمرغ نر روی تخم‌ها در شب و ماده در روز بخاطر رنگ تیره نر و روشن ماده و درصورت نزدیکی جانور مهاجم خود را بصورت یک تپه علف پژمرده جلوه می‌دهد.
مثال (2): 2/1- خود را مرده جلوه‌دادن مثل روباه و گونه‌های زیادی از پرندگان جهت تطمیع، فریب و جلب توجه دشمن 2/2- روش تقلیدی مثل برخی پروانه‌ها که در مورد خطر خود را به شکل پروانه بدمزه ای در می‌آورد. 3/3- تار عنکبوت، شقایق دریایی خود را به شکل شبیه گیاهی دریایی، گیاه حشره‌خوار،عامل پدافند غیرعامل
مثال (3): ایجاد حفاظ و زره توسط گورکن، لاک‌پشت، حلزون، خارپشت، صدف و …. ، حفر و کندن زمین و ایجاد کانال‌ها و حفره‌های زمینی و پناه بردن به آن و ایجاد چندین راه خروجی
مثال (4): فرار از مهلکه توسط گونه‌های زیادی از حیوانات مثل آهو، گوزن و … ، ایجاد لانه‌های زیاد با تعداد زیاد درب‌های ورودی و خروجی جهت آزادی و ابتکار عمل در مواقع خطر و فرار توسط موش صحرایی ، شیوه محافظت کانگورو، عملیات جابجایی و تغییر متناوب بچه گربه‌ها توسط گربه
مثال‌های دیگر: ایجاد استحکامات بسیار محکم قوسی شکل توسط موریانه، انتخاب محل دور از دسترس جهت آشیانه توسط پرندگان ( موضوع‌یابی از محوری‌ترین اقدامات پدافند غیرعامل)،
نمونه‌های تاریخی پدافند غیر عامل
1- سد دفاعی ذوالقرنین 2- دیوار چین 3- سد دفاعی خوارزمشاهیان 4- اسب تراوا 5- جنگهای صدر اسلام ( جنگ خندق، جنگ خیبر، فتح مکه، جنگ ذات السلاسل، جنگ صفین و…) 6- قلعه الموت 7- فریب لشکر انگلیس بوسیله نقاشی 8- خط دفاعی ماژینو 9- ایجاد پرده دود 10- ایجاد تاسیسات فریبنده
موضوعیت پدافند غیرعامل
یکی از مهمترین مسائل در مطالعه پیرامون علوم و فنون، موضوع میباشد. موضوع شناسی در واقع در برگیرنده تمامی عناوین اصلی است که درباره آنها و پیرامون آن مسئله بحث میشود. موضوعاتی مانند استتار،اختفا، استحکامات و … از اساسی‌ترین مسائل و اهم موضوعاتی است که در مطالعه دفاع غیر عامل مورد بررسی قرار گیرد و بدون تردید مسائل جانبی بسیار زیادی وجود دارند که بایستی در آنها تامل کرد. بخشی از خسارات و صدمات وارده از حملات هوایی-موشکی، مربوط به اصابت بمب یا هر نوع پرتابه دیگری و ایجاد انفجار توسط آنها میباشد. که در لحظه وقوع حادث می‌گردد و اغلب موارد، خسارات و صدمات مربوط به پیامدهای این حملات از خسارات ناشی از انفجار اولیه به مراتب بیشتر میباشد و با رعایت اصول پدافند غیرعامل و اجرای طرحهای مربوطه می‌توان ضمن کاهش خسارات اولیه از بروز خسارات و صدمات بعدی جلوگیری نموده و یا تاثیر آنها را تا حد بسیار زیادی کاهش داد. اصول اولیه پدافند غیرعامل، ساده و تقریباً ثابت بوده ولی کاربرد این اصول در موارد مختلف تفاوت داشته و در مواردی پیچیده و مشکل می‌شوند.
اصول پدافند غیرعامل
1– کاهش آسیب‌پذیری
2- کاهش اثربخشی تهدیدات برروی هدفهای خودی
3- اعلام خطر تاکتیکی به نیرو
4– تسهیل در گردآوری، بهسازی و بازسازی نیروها
1) کاهش آسیب‌پذیری
کاهش آسیب‌پذیری مستلزم بکارگیری تمامی اقدامات است تا از بقای نیروهای خودی و تجهیزات در یک حمله موشکی با کمترین تلفات و آسیب مطمئن شوید. این اصل از طریق مقاوم‌سازی ، کاهش نفرات و تجهیزات مازاد برنیاز و تقویت آنها ، تفرقه و پراکندگی، آموزش و پشتیبانی از توانایی‌های دفاع غیرنظامی و حفاظت دربرابر حملات ش.م.ه صورت می‌گیرد.
1/1- مقاوم‌سازی ( ایجاد سازه‌های امن و استحکامات) hardening
2/1- پناهگاه‌های ضدانفجار Anti Explosion Shelters and defilades
3/1- کاهش نفرات و تجهیزات مازاد برنیاز و تقویت آنها redundancy and robustness
4/1- تفرقه و پراکندگی dispersal
5/1- آموزش و پشتیبانی از توانایی‌های دفاع غیرنظامی training civil authorities
6/1- حفاظت دربرابر حملات ش.م.ه protection NBC
2) کاهش اثربخشی تهدیدات برروی هدفهای خودی
1/2- تامین عملیات Operations Security
2/2- تحرک یگان Mobility
3/2- فریب Deception
4/2- استتار و اختفاء Camouflage and Concealment
5/2- پوشش Covering and Obscuration
6/2- مکان‌یابی Site Selection
7/2- مو انع Obstacles
3) اعلام خطر تاکتیکی به نیرو(منابع اصلی اعلام خطر)
1/3- رادارها و سیستم‌های شنود(رادارهای زمینی یا محموله هوایی)
2/3- ماهواره‌ها
3/3- دیده‌بان‌ها
4/3- عناصر امنیتی و اطلاعاتی(نیروی انسانی)
4) تسهیل در گردآوری، بهسازی و بازسازی نیروها
1/4- بازسازی recovery (کمترین زمان‌بر) شامل:
1/1/4- رفع آلودگی از تجهیزات، محیط و نفرات آلودهconduct decontamination
2/1/4- دوباره برقرار یا تاسیس‌کردن reestablish
3/1/4- جایگزین‌کردن نیرو و تجهیزات از بین‌رفته replace lost soldiers and equipment
2/4- گردآوری یا دوباره تشکیل‌دادن reconstitution ( بیشترین زمان‌بر)شامل:
1/2/4- تیم ویژه ارزیابی adhoc assessment team
2/2/4- سازماندهی مجدد reorganization
3/2/4- احیاء regeneration
ت) سازمان پدافند غیرعامل
1- عناصر هسته‌ای، بیولوژیکی و شیمیایی Nuclear, Biological and Chemical Elements
2- عناصر مهندسی Engineer Elements
3- عناصر پزشکی Medical Elements
4 عناصر سیگنال Signal Elements
5- عناصر اطلاعات نظامی Intelligence Elements
6- عناصر دفاع هوایی Air Defense Elements
7- عناصر پشتیبانی خدمات رزمی Combat Service Support Elements
1/1- مقاوم‌سازی (ایجاد سازه‌های امن و استحکامات):
استحکامات fortification
ایجاد هرگونه حفاظی که در مقابل اصابت مستقیم بمب، راکت، موشک، توپخانه، خمپاره و یا ترکش آنها مقاومت نموده و مانع صدمه رسیدن به نفرات، تجهیزات یا تاسیسات گردیده و اثرات ترکش و موج انفجار را به طور نسبی خنثی نماید. در بحث پدافند غیرعامل استحکامات به سازه‌های موقتی اطلاق میشود که با توجه به شرایط و امکانات و میزان اهمیت و آسیب‌پذیری نقاط حیاتی و حساس در محل‌های مناسب و اطراف تاسیسات ایجاد می‌گردند تا مانع اصابت مستقیم موشک بمب یا ترکش این مهمات به تاسیسات و یا تجهیزات گردیده و اثرات ترکش و انفجار را به طور نسبی خنثی نمایند. استحکامات به شکل زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
1- خاکریز
چنانچه تجهیزات در فضای باز چیده شده و یا درون ساختمانی و با مقاومت مصالح معمولی قرار گرفته باشند با ایجاد خاکریز با ارتفاع و قطر مناسب می‌توان در مواردی مانع اصابت مستقیم بمب و موشک به تاسیسات و تجهیزات گردیده و در اکثر موارد مسیر ترکش و موج انفجار به طرف تاسیسات را سد کرد.عامل پدافند غیرعامل
3- کیسه شن
در صورتی که فضای لازم برای ایجاد خاکریز با شیب مناسب وجود نداشته باشد. با چیدن گونی‌های پر از شن و ماسه در چندین ردیف و روی هم می‌توان به نتایج مورد نظر برای حفظ تاسیسات دست یافت.
علاوه بر محصور کردن تاسیسات و تجهیزات می‌توان از کیسه شن به عنوان پوشش محافظتی نیز استفاده کرد (مثل: لوله‌های زمینی انتقال نفت….)
3- دال بتنی، شبکه شن و یا استوانه بتنی
استفاده از این وسائل زمانی توصیه میشود که تداوم تهدید محتمل باشد.
4- دیوار کشی
ایجاد دیوار احتیاج به بررسی کارشناسی داشته و قطر و ارتفاع آن با توجه به مقاومت مصالح به کار رفته باید محاسبه شود. دیوار کشی شامل آجر چینی، سنگ چینی، ایجاد بلوک‌هایی با سیمان مسلح و یا استفاده از بلوک‌های پیش ساخته میباشد. دیوار کشی بهتر است در قطعات مجزا و کنار هم صورت گیرد.
ایجاد سازه‌های امن و مقاوم‌سازی
طراحی و احداث تاسیسات حیاتی و حساس به گونه‌ای که به طور کلی در مقابل اصابت مستقیم بمب و موشک مقاوم باشند در خیلی از موارد اصولاً عملی نبوده و به صرفه و صلاح نیز نمی‌باشد. زیرا هزینه ایجاد و تاسیسات با چنین مشخصاتی ممکن است به مراتب پیش از کل تجهیزات مربوطه باشد. در اکثر موارد اصلاح بر این است که اجزا مستقل تاسیسات و تجهیزات که اصابت احتمالی بمب موشک موجب از کار افتادن تجهیزات و توقف فعالیت بخشی از مجموعه گردیده اما خسارت جانبی زیادی به بار نمی‌آورد تنها در مقابل موج انفجار و ترکش بمب موشک محافظت شوند ولی بخشهایی از مجموعه که صدمه دیدن آنها موجب از کار افتادن کل سیستم و وقفه کامل یا نسبی در انجام فعالیت می‌گردد با مقاومت کافی اصابت بمب ساخته شوند. چنانچه تاسیسات حیاتی و حساس که احتمالاً در فهرست هدفهای دشمن قرار دارند فاقد مقاومت کافی در مقابل اصابت مستقیم بمب، موشک بوده و یا موج انفجار ناشی از اصابت، بمب موشک در نزدیکی تاسیسات را نتواند تحمل نمایند.می‌توان با اجرای طرحهای خاص مهندسی، مقاومت بنای آنها را افزایش داده و احتمالاً به حد مطلوب رسانید.
2/1- پنگاهگاه‌ها و جان پناه:
پناهگاه‌های به مکانی اطلاق می‌گردد که در مقابل اثرات حملات هوایی-موشکی نسبت به ساختمان‌های معمولی و یا فضای باز از امنیت بیشتری برخوردار باشد.عامل پدافند غیرعامل
پناهگاه‌ها بهتر است در نزدیکی محل‌های تجمع افراد باشد و بهتر است در فاصله مناسب از تاسیسات و با استحکام مورد نظر جهت مقاومت در مقابل اصابت مستقیم بمب موشک و یا موج انفجار اتخاذ گردد.
پناهگاه‌ها باید مجهز به هواکش، سیستم تهویه طبیعی و یا مصنوعی، سیستم روشنایی و برق اضطراری، وسائل کمک‌های اولیه،آب و غذا، وسائل کنار زدن آوار و راه‌های ورود و خروجی متعدد به خارج از محوطه پناهگاه باشند.
جان پناه: چنانچه ساختمان محل فعالیت دارای مقاومت کافی در مقابل موج انفجار و ترکش نبوده و تجهیزات و وسائل به کار رفته در تاسیسات خود خطر آفرین باشند و در مواردی که تاسیسات خود هدف حمله هستند با شنیدن صدای آژیر باید به محل امن‌تر رفت.
جان پناه می‌توان یک سنگر بتنی سرپوشیده، سنگر معمولی با دیواره آجری یا حتی خاکی باشد که افراد بتوانند با رفتن درون آن و نشستن روی پاهای خود یا روی سنگر در معرض اصابت ترکش قرار نگیرد.
3/1- تفرقه و پراکندگی Separation
منظور از تفرقه، جداسازی بخشی یا بخشهایی از تجهیزات، قطعات یدکی مواد و سایر وسائل و انتقال آنها به محلی غیر از محل استقرار دائمی و نجات آنها از تاثیر یک حمله هوایی موشکی احتمالی است. این امر نباید باعث توقف کامل فعالیتها گردد.
پراکندگی عناصر کالبدی یکی از مباحث مهم پدافند غیرعامل محسوب می‌گردد که در کاهش خسارت ناشی از ایراد ضربه تخریبی دشمن بسیار موثر است و به عکس در صورتی که دشمن در مراحل تهاجمی خود پیش از شناسایی حضور و با بازشناسی به مرحله نشانه‌روی و اصابت دست یابد تمرکز عناصر کالبدی و حساس مجموعه مورد تهاجم موجب می‌گردد عملیات تهاجمی با حجم کمتر و متمرکز، بیشترین تخریب را به جا بگذارد.ایجاد مجتمع‌های عظیم صنعتی،تاسیسات بندری وسیع، نیروگاه بزرگ و غیره در کشور که ممکن است مورد حمله هوایی دشمن قرار گیرد به صلاح نیست. در مورد مراکز موجود لازم است مطالعات صورت گرفته و در صورت امکان طرح‌هایی جهت انتقال تدریجی آنها به نقاط مختلف کشور تهیه شود تا با رعایت اصول پراکندگی در محل‌های جدید مستقر گردند.
4/1- دفاع غیرنظامی Civil Defence
مفهوم دفاع غیرنظامی:
در منابع لاتین عبارت «دفاع غیرنظامی» یا «دفاع شهری» برابر با عبارت civil Defence است. دفاع غیرنظامی «حفاظت از غیر نظامیان در شرایط جنگی» است و از این رو مشتمل بر بخشی از دفاع ملی است که در پی تمهیدات لازم به منظور کسب آمادگی کافی در برابر هرگونه حمله احتمالی یا باج خواهی از یک کشور می‌گردد. طبق این تعریف، دفاع غیر نظامی باید «ایمنی جمعیت غیرنظامی کشور و ادامه حیات آنان (در زمان جنگ) را تضمین نماید». از این رو دفاع غیرنظامی به صورت سیستماتیک اهداف زیر را دنبال می‌نماید:
1- به حداقل رسانیدن آثار حاصل از حملات نظامی بر جمعیت غیرنظامی
2- مقابله فوری با شرایط اضطراری حاصل از چنین حمله‌ای
3- بازیابی و برقراری تسهیلات و خدمات آسیب دیده در نتیجه چنین حمله‌ای
5/1- پدافند در مقابل حملات ویژه (شیمیایی، میکروبی، هسته‌ای)
استفاده از سلاح‌های شیمیایی در محیط جنگ رایج است و کمتر در محیط‌های تاسیساتی کاربرد دارد.
اعلام خطر حمله شیمیایی یا حملات هوایی معمولاً متفاوت بوده و این اعلام خطر ممکن است قبل یا هم زمان با حمله صورت پذیرد. استفاده از ماسک در این شرایط بسیار مهم است.
در مورد حملات هسته‌ای: چنانچه افراد بدانند در صورت اطلاع از انفجار قریب الوقوع هسته‌ای با رفتن داخل یک سنگر، کشیدن یک پتوی مرطوب روی سر خود می‌توانند تا حد زیادی از آثار ناشی از ریزش اتمی مصون بمانند. قطعاً در مقابل یک حمله هسته‌ای به طور کامل تسلیم نخواهند شد، آموزش در این زمینه نقش موثری را ایفا می‌کند.
3/2- فریب و اختلال:
به مجموعه اقداماتی که بتواند بازشناسی و توجه دشمن را از هدفهای مورد نظر منحرف کرده و موجب گمراهی وی در تشخیص و هدف‌گیری شود، فریب و اختلال اطلاق میشود. مثل ساخت بناهای کاذب، ساخت تاسیات ویژه، طرح شهرهای بدلی، گسترش ستاره‌های دریایی
4/2- اختفا Concealment و استتار comouflage
اختفا یا پنهان کاری به کلیه اقداماتی گفته میشود که مانع از قرار گرفتن تاسیسات و تجهیزات در دید مستقیم دشمن گردیده و یا تشخیص تاسیسات و تجهیزات و همچنین آگاهی از انجام فعالیتهای خاص را برای او غیر ممکن و یا مشکل می‌سازد.
روشهای اختفا عبارتند از
الف- استفاده مناسب از عوارض زمین و احداث تاسیسات در محلی که توسط دشمن به سهولت قابل تشخیص و رویت نباشد.
ب- عادی و غیر مهم جلوه دادن تاسیسات با جدول‌بندی، درختکاری و …
ج- جداسازی منطقی تاسیسات صنعتی که به علت نوع فعالیت نمی‌توان آنها را به طور کلی دگرگون نمود. به نحوی که تاثیر زیاد بر نوع فعالیتها نگذارد.
د- حذف نقاط حیاتی و حساس و مهم از روی نقشه‌هایی که به دلیل خاص باید در رسانه‌های گروهی منعکس گردد.
هـ- نشان ندادن نمای خارجی تاسیسات حیاتی و حساس در تلویزیون به خصوص در ارتباط با محیط اطراف و جاده‌ها
و- عدم درج آگهی در جراید به گونه‌ای که وقوع فعالیتی مهم در محدوده زمانی و در موقعیت جغرافیایی مورد استفاده قرار گیرد.
ز- ایجاد تاسیسات در اعماق زمین و یا در دل کوه‌ها که به این ترتیب علاوه بر پنهان کردن آنها بحث استحکام کافی در مقابله با راکت، بمب و موشک را می‌توان مطرح کرد.
ح- جابه‌جایی: از آن جایی که تاسیسات صنعتی به صورت ثابت در نقطه‌ای مستقر میشود و انتظار و تغییرات و تحولات دفعی از آنها نمی‌رود. چنانچه جمع‌آوری و نصب مجدد گونه‌هایی از صنایع تا حد لازم سهولت داشته باشد می‌توان کالبد‌های مورد نیاز را از نوع سبک و انعطاف‌پذیر مانند چادر و یا سازه‌های سبک با قابلیت مونتاژ و دمونتاژ آن انتخاب نمود و در مراحل زمانی مختلف محل آن را جابه‌جا نمود.
استتار comouflage
مفهوم کلی استتار هم رنگ و هم شکل کردن تاسیسات و تجهیزات با محیط اطراف میباشد. استتار از موثرترین و متداول‌ترین روشهای دفاعی غیرعامل در ارتش کلاسیک دنیا است.
در مبحث استتار دو نوع دید از طرف دشمن مدنظر است 1- دید هوایی 2- دید زمینی
عوامل مربوط به اجرای استتار عبارتند از: رنگ، سایه، بافت، زمین، جنس و مصالح و حرارت و ….
انواع استتار
1- استتار نوری 2- استتار حرارتی 3- استتار راداری 4- استتار رادیویی (مثل ایجاد پارازیت یا ارسال فرامین کاذب) 5- استتار بصری 6- استتار صوتی 7- ضد الکترونیکی
5/2- پوشش
ایجاد پوشش یک اقدام موقتی است که با بالا رفتن شدت تهدید و احتمال حمله هوایی موشکی انجام شده و تا زمانی که احتمال حمله وجود دارد ادامه می‌یابد. با این عمل تاسیسات و تجهیزات یا مرکز فعالیت از دید خلبان یا حسگر نصب شده در سر بمب و موشک پنهان گردیده و هدف گیری و هدایت موشک و بمب‌های هدایت شونده از جمله بمب‌های لیزری میسر نشده و یا دقت آنها کاهش می‌یابد. پوشش می‌تواند توسط دود ، بخار آب (غلیظ) و یا با هوا کردن بادکنک و بالن ایجاد شود.
انواع پوشش:
پوشش امنیتی: اقداماتی است که عمدتاً در مورد تاسیسات ثابت به کار گرفته میشود و فعالیتهای مجازی یا غیرواقعی را برای دشمن تداعی می‌کند.عامل پدافند غیرعامل
پوشش فیزیکی: اصطلاحاً اقداماتی است که موقتاً به صورت فیزیکی مانع از تشخیص هدف می‌گردد. که از جمله این اقدامات می‌توان به ایجاد پرده دود یا بخار غلیظ اشاره کرد.
6/2- مکان یابی localisation
انتخاب مطلوب و بهینه یک محل با امکان تحقق آن فعالیت و داشتن شرایط مناسب برای توسعه آینده به گونه‌ای که علاوه بر عوامل عمومی اصول پدافند غیرعامل رعایت شود.
7/2- موانع
کلیه عواملی که نفوذ حضور دشمن را در محدوده مورد نظر مشکل نماید موانع نام دارد. انواع موانع عبارتند از:
الف- فاصله: یک اصل کلی آن است که هر چند فاصله سوژه از مبدا تهدید و تهاجم بیشتر باشد از ایمنی بیشتری برخوردار است، زیرا طی کردن فاصله با به کارگیری هر نوع شی تهاجمی اعم از موشکی، هوایی و زمینی، مستلزم برنامه‌ریزی دقیق‌تر و به کارگیری سلاح و تکنولوژی کارآمدتر و هزینه گزاف‌تر و در عین حال خطرپذیری بیشتر است.عامل پدافند غیرعامل
ب- توپوگرافی : به معنی پستی و بلندی‌های زمین میباشد در صورت وجود ناهمواری در مسیر نقاط مورد نظر علاوه بر خود این ناهمواری‌ها باعث دشواری حرکت مهاجم به خصوص نیروی زمینی می شوند در عین حال امکاناتی را جهت به کارگیری تدافعی فراهم می‌نماید.
ج- زیستگاه‌ها : در هر منطقه که توده‌ای از کالبد معماری و تجمع نیروی انسانی وجود داشته باشد دلیل استحکامات متنوع و پیچیدگی کالبدی و سایر امکانات و از طرفی عدم شناخت دقیق دشمن از میزان و مکانیزم مقاومت‌های احتمالی همواره نوعی احتیاط و تردید وجود داشت و این امر خود به مثابه وجود قابلیت‌های پیشگیرانه میباشد.
د- آبهای سطحی :شامل نهرها، رودها، کانال‌ها، دریاچه‌ها و حوضچه‌های طبیعی، مصنوعی، تالاب‌ها و برکه‌های سطوح زیر کشت غرقابی مانند برنج و نیشکر میباشد که استعداد مانع بوده را در مقابل هجمه‌های تصرف زمینی دارند.
ه- رمل‌ها
3- سیستم‌های ردیابی و اعلام خطر
بخشی از اقدامات پدافند غیرعامل و هوایی نظیر ایجاد پرده پوششی اقدامات درون سازمانی به منظور آماده نمودن محیط جهت ترک فعالیت استفاده از جان پناه و پناهگاه‌ها و غیره اندکی قبل از وقوع حملات هوایی موشکی صورت می‌گیرد.
و بنابراین کلیه افراد باید در زمان به نحوی از وقوع این حملات مطلع گردند.
مهمترین اقدام برقراری سیستم اعلام خطر در نقاط حیاتی و حساس با تشکیل یک مرکز اعلام خطر و گماردن یک نفر مسئول در هر زمان و استفاده از بلندگو، آژیر و خطر و غیره میباشد.
علاوه بر موضوعات ذکرشده ، موضوعات دیگری هم در زمینه پدافند غیرعامل وجود دارد که عبارتنداز:
1- دسترسی‌ها:
دسترسی‌ها به معنی راهها و فضاهای عبوری و ارتباطی است و در انواع و مقیاس‌های مختلف قابل طرح است. خطوط ارتباطی یک موضع به محیط بیرونی باید تابع ضوابطی باشد که خصوصیات تهدیدات منجر به اختلال در تردد و یا حذف تردد شود.
2- آموزش و فرهنگ سازی:
مسئولین تصمیم‌گیرندگان و کلیه افرادی که به نحوی در سیاستگذاری تهیه اجرای طرحهای پدافندی غیرعامل سهمی می‌باشند. لازم است متناسب با نیاز از آ‌موزش‌های لازم برخوردار گردند. ارائه آموزش با تشکیل دوره‌های آموزشی مختلف، در مراکز آموزش نظامی و غیرنظامی میسر میباشد.
3- آمایش دفاعی
که شامل سازماندهی و چینش مناسب فضاها و تاسیسات برای نیل به اهداف استراتژیک و دفاعی صورت می‌گیرد و به مطالعات گسترده‌ای نیاز دارد.
4- سلاح شناسی:
یکی از مطالعات مهم در امور دفاعی و پدافندی، مطالعه بر روی توانایی‌های سلاح‌های متفاوت، میزان آسیب‌رسانی هر یک دسته‌بندی و روشهای مقابله با آنها میباشد.
5- مراکزحیاتی (vital Centers)
مراکزی که دارای گستره فعالیت ملی میباشد و وجود و استمرار فعالیت آنها برای کشور حیاتی است و آسیب یا تصرف آنها بوسیله دشمن باعث اختلال کلی در اداره امور کشور می‌گردد.
مراکز حساس Critcal Centers
مراکزی که دارای گستره فعالیت منطقه‌ای می‌باشند و وجود و استمرار فعالیت آنها برای مناطقی از کشور ضروری است و آسیب یا تصرف آنها به وسیله دشمن باعث بروز اختلال در بخشی از کشور می‌گردد.
مراکز مهم Important centers
مراکزی که دارای گستره فعالیت محلی می‌باشند و وجود و استمرار فعالیت آنها برای بخشی از کشور دارای اهمیت است و آسیب یا تصرف آنها به وسیله دشمن باعث بروز اختلال در بخشی از کشور می‌گردد.
6- تهدیدات
تهدید دشمن (آمریکا) را کاملاً جدی بگیرید (فرمانده معظم کل قوا)
به کارگیری پدافند غیرعامل در جهت مقابله با تهدیدات و تقلیل خسارات ناشی از حملات هوایی، موشکی، زمینی و … کشور مهاجم، موضوعی بنیادی و اساسی است که وسعت و گستره آن تقریباً تمامی مراکز حیاتی و آسیب پذیر نظامی، اقتصادی و … کشور را در برگرفته و حفظ امنیت ملی، استقلال سیاسی و اقتصادی و پیروزی در جنگ به نحو چشم‌گیری در راس امور است.
مدیریت پدافند غیرعامل در واقع به دنبال آن است که «ژن» دفاع را در درون ساختار جامعه‌ای که امکان مورد تهاجم شدن آن وجود دارد قرار دهد.
از طرفی نیز بدون هیچ نوع شناختی از نحوه تهاجم دشمن و روشهای ایراد خسارت نمی‌توان به راه حل مناسب برای پیشگیری از آن اندیشید. لذا قدم اول دشمن شناسی (نحوه تهاجم دشمن) است.
هر مهاجمی برای رسیدن به هدف تهاجم خود که در وهله اول وارد آوردن خسارت به طرف مقابل است، لاجرم ملزم به طی مراحلی است که در آن مراحل، بسته به نوع تهاجم (زمینی، هوایی، دریایی و …) دارای ماهیتی متفاوت میباشد.
مهاجم نیز برای انجام تهاجم خودش یک سری مراحل و روشهایی را دنبال می‌کند از جمله:
1- شناسایی 2- حضور 3- نشانه‌روی 4- ایراد خسارت 5- فرار
آنچه مسلم است وظیفه ما ایجاد خلل در هر یک از مراحل فوق میباشد تا بتوان به هدف دفاع که همان به حداقل رساندن میزان خسارت دشمن به نیروهای و تاسیسات و تجهیزات خودی است رسید.
هر گاه تمهیدات دفاع عامل همراه با ملزومات دفاع غیرعامل به حدی از کارآمدی برسد و یا بالاتر باشد خود به‌خود باعث از بین رفتن طمع دشمن و ناامیدی در تهاجم خواهد شد و یا در صورت حادث شدن تهاجم، دشمن را در دستیابی به اهدافش با مشکل جدی روبرو خواهد نمود.
هر کشوری که به مسائل نظامی، دفاعی،تهدیدات و فرصت‌ها نیاندیشد محکوم به نابودی است چرا که سایر حکومت‌ها به جای او خواهند اندیشید. این مسئله برای کشورمان به لحاظ قرارگیری در موقعیت استراتژیک جغرافیایی منابع طبیعی از اهمیت بیشتری برخوردار است.
تصرف هر کشوری به طور ناگهانی یا به مرور صورت می‌گیرد، در حال حاضر با توجه به محاصره ایران توسط آمریکا یکی از روشهایی که می‌بایست بیشتر مورد توجه و تامل قرار گیرد، تهاجم نظامی به صورت غافلگیرانه است که جوابگوی اصلی آن «دفاع غیرعامل» میباشد. یکی از مشخصه‌های نبرد نوین که در دهه گذشته شاهد نمونه‌هایی از آن بودیم به کارگیری گسترده فناوری‌های نوین در آن میباشد. مقابله با فن‌آوری‌های تهدید یا دستیابی به آنها بسیار پرهزینه، زمان‌بر و نیازمند ریسک بسیار بالا است.عامل پدافند غیرعامل
در زمینه روند پیشرفت تجهیزات و تسلیحات در قرن بیست و یکم به نکات ذیل می‌توان اشاره کرد:
-تکثیر سلاح‌های در جهت سیستم‌های با عوامل غیرانسانی است.
– هواپیماهای بدون سرنشین طیف زیادی از فعالیتها را انجام می‌دهند.
– هلیکوپترها در آینده به صورت چند منظوره خواهد بود.
نگاهی به اقدامات برخی از کشورها در زمینه پدافند غیرعامل
هدف از بیان پدافند غیرعامل در برخی از کشورها، آشنایی و بهره‌برداری از تجازب مفید و باارزش آنها در زمینه پدافند غیرعامل است. امروزه پدافندغیرعامل جزء اصول جدایی‌ناپذیر جنگ‌ها محسوب شده بطوریکه در جهان امروز بسیاری از کشورهایی که در عرصه فناوری نظامی صاحب نام هستند به موازات پیشبرد تحقیقات و تولیدات سامانه‌های هوشمند و پیشرفته نظامی، توجه کاملاً ویژه‌ای به اقدامات پدافند غیرعامل داشته و همه‌ساله بودجه خاصی برای این منظور اختصاص می‌دهند. بدیهی است که این امر برای کشورهایی که دسترسی به فناوری ساخت سلاح‌های مدرن را ندارند، اهمیتی مضاعف می‌یابد. این کشورها با توجه به موقعیت، وسعت و تراکم عمدتاً یا طرحهای جابجایی و یا ساخت پناهگاه را جزو اولویت‌های خود قرار می‌دهند.
1- آلمان
کشور آلمان ساخت پناهگاه را در اولویت کاری خود قرار داده و با کمک‌های مالی خود مردم را به همکاری تشویق می‌نماید. در این کشور هرگونه جایجایی انبوه جمعیت در هنگام عملیات شدید نظامی مردود دانسته شده و ساخت پناهگاه در محیط مسکونی شهروندان و پناهگاه‌های عمومی
در مراکز عمومی شهری مورد توجه قرار گرفته است. در قوانین آلمان پناهگاه به مکانی گفته میشود که بتواند در مقابل حملات اتمی، شیمیایی و میکروبی ( سلاح‌های کشتار جمعی ) که محدوده اثرشان وسیع است مقاومت نماید. تعریف پناهگاه از نظر آلمان بدینصورت است:
-
پناهگاه باید هوابندی‌شده و در مقابل اثرات سلاح‌های اتمی، شیمیایی و میکروبی ( سلاح‌های کشتار جمعی ) مقاوم باشد.
-
مجهز به فیلترهای مناسب تصفیه باشد.
-
دارای دستگاه‌های تصفیه هوا بصورت دستی و برقی باشد و در مقابل 5/0 تا 1 اتمسفر فشار مقاومت نماید.
-
دارای حفاظت در مقابل تشعشع اتمی بوده و حداقل ضریب حفاظت آن 100 تا 600 باشد.
-
برای مدت معینی بتواند افراد را درون آن حفظ و نگهداری کرده و آب و غذای سالم در دسترس آنها قرار دهد که این مدت از 7 تا 14 روز می‌تواند متغییر باشد.
ملاحظات اساسی دفاع غیرعامل در عملیات تاکتیکی
1- اقدامات اساسی دفاع غیرعامل2- اصول اولیه دفاع غیرعامل 3- روشهای استتار4- عوامل موثر در انتخاب نوع و روش استتار 5- استتار انفرادی 6- استتار هواپیما 7- استتار باند پرواز 8- استتار خودروها و توپخانه
9- استتار ساختمانها 10- استتار مراکز و تاسیسات حیاتی و بزرگ11- استتار چادرها
12- استتار راهها 13- استتار راه آهن14- استتار ریلها15- استتار پلها
16- استتار خطوط تلفن
17- استتار میادین مین
18- دکترین عملیات فریبنده
19- رئوس وظایف در هدایت متمرکز
20- فرایند مرحله اشغال و تخلیه یک موضوع عملیاتی
21- ارزیابی عملیاتی سنجش میزان تاثیر اقدامات دفاع غیرعامل (CCD) در حفظ و نگهداری و تداوم بقای اهداف حساس
1- اقدامات اساسی دفاع غیرعامل
اقدامات اساسی در تامین دفاع غیرعامل شامل موارد ذیل میباشد که در تهیه طرحهای متناسب با ماموریت، وضعیت، موقعیت و شرایط زمانی و مکانی و رده سازمانی باید مورد استفاده و بهره برداری لازم قرار گیرد:
(1) مکان یابی (Location)(2) اعلام خبر (Early Warning) (3) اختفا (Concealment)
(4) استتار (Camouflage)(5) پراکندگی (Dispersion) (6) تفرقه وجابه‌جایی(Separation and movement)
(7) ایجاد استحکامات صحرایی و سازه های موقتی (Field Fortification)
(8) ایجاد سازه های امن و مقاوم سازی تاسیسات(9) اقدامات فریبنده (Deception)
(10) ایجاد پناهگاه (Defilade) (11) احداث جان پناه (Trench) (12) انظباط استتار(Camouflage Discipline)(13) حفاظت (Security)(14) ایجاد سیستم اطفاء حریق (Extinguishing System)
(15) اقدامات درون سیستمی(16) آموزش و ایجاد فرهنگ دفاع (Traning) (17) ایجاد موانع (دیوار، دکل، کابل، بالن) (Barrier)(18) ایجاد عملیات دود (Smoke – Operatoin)(19) اقدامات بعد از بمباران (کنترل تردد، تخلیه مجروحین، کنترل خسارت، خنثی سازی بمب).
2- اصول اولیه دفاع غیرعامل[1]
سه اصل عمده و اولیه دفاع غیرعامل اصول مشروحه ذیل می باشند:
(1) موضع یابی (Siting) شامل:
-
ماموریت (Mission)
-
پراکندگی (Dispersion)
-
شکل عوارض و محیط (Terrain patterns)
(2) انظباط استتار (Camouflage Discipline)
(3) احداث و ایجاد استتار (Camouflage Construction)
-2-1 موضع یابی
موضع یابی، انتخاب بهترین و مطلوب ترین نقطه و محل استقرار است به طوری که پنهان و مخفی نمودن نیروی انسانی، وسایل و تجهیزات و فعالیتها را به بهترین وجه امکان پذیر سازد. بنابراین اگر موضع یابی به خوبی انجام شود، به کارگیری و استفاده از وسایل و ابزار مصنوعی جهت استتار و اختفاضرورتی پیدا نمی کند و یا این ضرورت به حداقل ممکن تقلیل خواهد یافت.
تجربه نشان داده است که موضع یابی صحیح و مطلوب می تواند مقدار بسیار زیادی از معضلات و مشکلات استتار و اختفا را حل و فصل نموده ضمن آنکه تهدیدات احتمالی را نیز کاهش و تقلیل می دهد.
نگاهی اجمالی به آشیانه یابی پرندگان و حیوانات و مکان یابی اولیه جهت مراکز حساس (نظامی، اقتصادی، ارتباطی و نیروگاهها و …) موید این نظر است که مکان یابی صحیح فواید مشروحه ذیل را در بردارد:
-
آسیب پذیری را تا حد قابل توجهی تقلیل می دهد.
-
وضعیت پدافندی مناسبی ایجاد می نماید.
-
دشمن را در حمله با مشکل و محدودیت مواجه، ابتکار عمل را از وی سلب می کند.
-
نیاز به تسلیحات پدافندی را تقلیل می دهد.
-
صرفه جویی قابل توجهی را در حفظ سرمایه های ملی به دنبال دارد.
توضیح این که اثرات تخریبی حملات و بمبارانهای هوایی دشمن در جنگ تحمیلی به مراکز حساس و حیاتی مانند (پالایشگاه آبادان،سایت «CRC1» دهلران، پالایشگاه اصفهان، نیروگاه آبی سد دز، مرکز مخابرات ماهواره ای شهید قندی و … نتایج متفاوتی داشته است که یکی از عوامل عمده آن وضعیت و موقعیت مکانی مناسب و یا غیرمناسب این مراکز بوده است. جا دارد ضمن برنامه ریزی لازم در رفع نواقص تاسیسات و مراکز حیاتی و حساس احداث شده قبلی، در مکان یابی مراکز حساس و حیاتی آتی که با سرمایه های کلان و قابل توجهی احداث خواهند شد به اساسی ترین اصول دفاع غیرعامل «موضع یابی» توجه و عنایت ویژه ای مبذول شود و صرفا پس از حصول اطمینان از موضوع یاد شده، اقدامات بعدی ساخت و ساز صورت پذیرد.
سه عامل عمده و تعیین کننده در موضع یابی به شرح ذیل می باشد.
– ماموریت
– پراکندگی
– شکل عوارض و محیط
(1) ماموریت (Mission): ماموریت، مهمترین و برترین نقش را در مقایسه با عوامل دیگر موضع یابی دارا می باشد. چه بسا محل و موقعیت، برای استقرار یک واحد نظامی، یا غیرنظامی از نظر داشتن استتار و اختفا بهترین حالت و شرایط ممکن را داشته باشد ولی امکان انجام ماموریت در آن محل نباشد.عامل پدافند غیرعامل
برای مثال نیروگاه اتمی، سایت رادار اعلام خبر و موضع توپخانه پدافند هوایی دارای ویژگیهای خاصی می باشند که نقش تعیین کننده ای در انتخاب محل استقرار آنها ایفا می کند.
(2) پراکندگی (Dispersion): لازمه رعایت این عامل اندازه و مساحت مورد نیاز یک موضع یا محل استقرار را تعیین و دیکته می نماید. بنابراین اگر وسعت محل انتخاب شده به اندازه ای باشد که امکان پراکندگی را فراهم نسازد، محل و موضع خوبی برای استقرار و انجام عملیات موفق نخواهد بود، زیرا محل انتخاب شده به یک هدف آسیب پذیر مبدل خواهد شد.
(3) شکل عوارض و محیط (Terrain Pattern): هر عارضه و محیط اطراف آن، شکل و ساختار خاصی دارد که آن را با سایر محیطها متمایز می سازد و بنابراین هرگونه تغییر شکل در محیط، نشان دهنده نوعی فعالیت و حضور نیروی انسانی در آنجا می باشد.عامل پدافند غیرعامل
شکل زمین و محیط در چهار دسته متمایز زیر تقسیم بندی می شود که هر یک از آنها دارای خصوصیاتی متمایز و متفاوت با انواع دیگر می باشد……………………………….
امید داریم تا اینجای مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد. جهت دریافت ادامه مطلب به صورت کامل WORD + PDF به لینک دریافت زیر مراجعه نمایید.
برای دریافت pdf + word بر روی کلیدزیر ،کلیک نمایید .
قیمت: 8000تومان
مطلبتون خیلی عالی بود .
سپاس
بسیار خوب